Staatsinrichting: Kiesstelsels

Het grote verschil tussen het districtenstelsel en de evenredige vertegenwoordiging ligt in het effect op de partijverhoudingen. In het districtenstelsel hebben alleen grote partijen kans omdat kandidaten van kleine partijen in vrijwel alle districten verliezers zullen zijn. Bij de evenredige vertegenwoordiging zijn er geen echte winnaars en verliezers want de zetels worden naar evenredigheid verdeeld. Hoe wordt nu uit de stemmen van de kiesgerechtigde burgers de volksvertegenwoordiging (dus de Tweede Kamer) samengesteld?

Districtenstelsel

De oudste methode is het stemmen per dïstrict en de eenvoudigste vorm daarvan is het relatieve meerderheidsstelsel. Een kandidaat is volgens dit stelsel gekozen als hij de meeste stemmen heeft gekregen, ook als de andere kandidaten samen meer stemmen hebben gekregen (Britse systeem).

Bij het absolute rneerderheidsstelsel is de kandidaat pas gekozen als hij meer dan de helft (de absolute meerderheid) van de stemmen heeft gekregen. Vaak zal er een herstemming tussen de twee kandidaten met de meeste stemmen moeten worden gehouden voor het zover is (dit systeem werd in Nederland tot 1917 gebruikt).
Wezenlijk voor beide vormen is dat elk district zijn eigen afgevaardigde heeft; het stelsel wordt dan ook dikwijls het districtenstelsel genoemd.

Evenredige vertegenwoordiging

In ons land wordt sedert 1917 gestemd volgens het stelsel van de evenredige vertegenwoordiging waardoor elke politieke groepering naar evenredigheid in de Tweede Kamer is vertegenwoordigd. Volgens ditstelsel dient iedere politieke partij een lijst met kandidaten in. De kiezer brengt zijn stem uit op een van de kandidaten.

Na afloop van de verkiezingen worden eerst èlle uitgebrachte geldige stemmen opgeteld en gedeeld door het aantal te verdelen kamerzetels (150). De uitkomst van deze deelsom wordt kiesdelergenoemd, dat is dus het aantal stemmen dat nodig is om één zetel te behalen. In 1972 bedroeg deze kiesdeler ruim 49000 stemmèn; partijen die minder dan dit aantal behaalden drongen niet door in de Tweede Kamer.

Vervolgens wordt de kiesdeler gedeeld op het aantal stemmen dat per lijst is uitgebracht. De uitkomst daarvan levert het aantal zetels op waarop elke lijst (= partij) recht heeft. Het zal echter duidelijk zijn dat het aantal op een lijst uitgebrachte stemmen nooit precies een veelvoud van de kiesdeler zal zijn, zodat na deze berekening ook niet alle zetels kunnen zijn verdeeld.

Er blijven restzetels over die worden verdeeld volgens het systeem van de grootste gemiddelden. Men gaat daartoe per lijst na hoeveel het gemiddelde aantal stemmen per zetel zou bedragen indien een extra zetel zou worden toegekend. Toedeling van de restzetels geschiedt aan de hand van de hoogte van dit gemiddelde. De partij met het hoogste gemiddelde krijgt de eerste restzetel toegewezen, daarna de partij met het op een na hoogste gemiddelde enz.

Rekenvoorbeeld voor een restzetel

• Totaal aantal uitgebrachte geldige stemmen: 7 350 000.
• Totaal aantal kamerzetels: 150.
• Kiesdeler: 7350000: 150 = 49000.

Partij a behaalde 1 566 000 stemmen: het aantal direct toegewezen kamerzetels bedraagt: 1 566000:49000 = 31. Partij a houdt dan 37000 stemmen over. Indien partij a 32 zetels zou bezetten was het gemiddelde aantal stemmen per zetel: 1 566000:32 = 48934.

Als dat gemiddelde hoger is dan het gemiddelde van andere partijen met een overschot, gaat de eerste restzetel naar partij a. De tweede restzetel gaat naar de partij met het op een na hoogste gemiddelde enz.

Partijverhoudingen

Het grote verschil tussen het districtenstelsel en de evenredige vertegenwoordiging ligt in het effect op de partijverhoudingen. In het districtenstelsel hebben alleen grote partijen kans omdat kandidaten van kleine partijen in vrijwel alle districten verliezers zullen zijn. Bij de evenredige vertegenwoordiging zijn er geen echte winnaars en verliezers want de zetels worden naar evenredigheid verdeeld; de enige drempel is de kiesdeler want wie de kies- deler niet haalt blijft buiten het parlement. De ervaring leert dat veel kleine partijen wel in staat zijn om de kiesdeler te halen .

Kieskringen

De herinnering aan het districtenstelsel is in ons land nog niet helemaal verdwenen, want voor de kandidaatstelling en de berekening van de uitslag is het land verdeeld in achttien kieskringen. De kandidaatstelling geschiedt per kieskring waarbij het is toegestaan om in elke kieskring dezelfde lijst in te dienen. Grote partijen maken wel eens gebruik van de mogelijkheid om per kieskring variaties te brengen in de onderste plaatsen op de kandidatenlijst, zodat er nog enige relatie blijft bestaan tussen kiezers en gekozenen.

De per kieskring ingediende lijsten moeten ondertekend zijn door 25 stemgerechtigde burgers. Bovendien moet een partij die nog niet in de Tweede Kamer is vertegenwoordigd per kieskring een waarborgsom van 1000 gulden storten die wordt teruggestort indiende partij één of meer kamerzetels behaalt. De eis van de waarborgsom wordt gesteld om enige beperking op te leggen aan het meedoen van allerlei nieuwe partijen aan de verkiezingen.

Voor- en nadelen

Het stelsel van de evenredige vertegenwoordiging heeft voor- en nadelen. Als voordeel geldt de zuiverheid van de afspiegeling van verschillende politieke stromingen. De Tweede Kamer ziet er uit als een soort politieke land-opvattingen in de vorm van nieuwe partijen in de Tweede Kamer.

Als nadelen worden vaak genoemd de grote versplintering van het partij- wezen en de geringe binding tussen kiezers en gekozenen. Dat laatste wordt veroorzaakt doordat de afgevaardigden geen district vertegenwoordigen en dus regionale bekendheid missen. De meeste kiezers kennen alleen de partijen en plegen te stemmen op de lijsttrekkers (de nummers één van de lijsten). Van de mogelijkheid om een voorkeurstem uitte brengen op een lager geplaatste kandidaat wordt over het algemeen slechts gebruik gemaakt door de politieke fijnproevers.

Natuurlijk krijgen de lijsttrekkers van de meeste partijen heel wat meer stemmen dan de kiesdeler. De stemmen die over’ zijn worden overgedragen op nummer twee van de lijst, en als deze dank zijde overdracht de kies- deler heeft bereikt volgt overdracht naar nummer drie enz. De kiezers bepalen dus wél hoeveel kandidaten van elke lijst worden gekozen (en dus hoe groot de Tweede-Kamerfracties zullen worden) maar over de vraag welke kandidaten worden gekozen beslist in feite de samensteller van de kandidatenlijst, d.w.z. de politieke partij.

Als echter veel kiezers een voorkeurstem uitbrengen op een lager geplaatste kandidaat, kan deze kandidaat als het ware naar boven schuiven op de kandidatenlijst. Volgens een bepaalde in de Kieswet neergelegde berekening kunnen kandidaten meteen bepaald aantal voorkeurstemmen hij de verdeling van de zetels voorrang krijgen boven hogerop de lijst geplaatste kandidaten.

Fracties

Afgevaardigden in de Tweede Kamer van een en dezelfde partij vormen samen een fractie, die wordt geleid door een fractievoorzitter— meestal nummer één van de kandidatenlijst. De fractievoorzitters zijn over het algemeen de belangrijkste politici binnen de politieke partijen. Ze worden beschouwd als de politieke leiders van de partijen, ook al zijn ze zelden of nooit tevens voorzitter van de partij.

Voor de politieke situatie zoals die in het parlement tot uitdrukking komt zijn de fracties de belangrijkste elementen. De fractie bepaalt in allerlei politieke kwesties een gemeenschappelijk standpunt en zo’n standpunt is natuurlijk belangrijker naarmate de fractie groter is. Zo wordt het politieke klimaat in hoge mate bepaald door de krachtsverhoudingen tussen de fracties. Vandaar ook dat winst en verlies bij de verkiezingen zo belangrijk zijn voor het politieke gezicht van de volksvertegenwoordiging.