Wat is esthetica?

Sommige mensen vinden een bepaald schilderij prachtig terwijl andere mensen het afschuwelijk vinden. Is het gewoon een kwestie van smaken verschillen? Of ziet men het kunstwerk op een andere manier? De filosofische discussie over kunst noemt men de esthetica. In dit artikel wil ik een kort overzicht geven van wat esthetica precies is.

Wat betekent esthetica?

Esthetica is een woord dat uit het Grieks komt en het betekent zoiets als zintuigelijke ervaring maar ook gevoel. Het moge duidelijk zijn dat de esthetica zich dus bezig houdt met perceptie, emotie, schoonheid en kunst. De Duitse filosoof Baumgarten was de eerste die, in 1735, de term esthetica introduceerde. Echter, filosofen zoals Plato en Aristoteles hebben ook al geschreven over schoonheid en kunst. De esthetica hoe wij die nu kennen is het meest gekarakteriseerd door Kant. Na zijn werk Kritik der Urteilskraft werd esthetica een synoniem voor kunstfilosofie.

Plato

Plato’s visie op kunst heeft alles te maken met zijn kenleer. De wereld ,hoe deze zich op de mens voordoet, is een schijnwereld, een afspiegeling van de werkelijkheid. Deze werkelijkheid bevindt zich niet in het Aardse, maar in een volmaakte wereld die het materiële overstijgt. Deze wereld noemt hij de ideeënwereld. Bij ieder object hoort een volmaakt idee van dat object. De idee (het volmaakte beeld in de ideeënwereld) bevat alles wat een ding uniek maakt. Neem bijvoorbeeld een hond op onze wereld. De idee van een hond is dus het volmaakte wat een hond een hond maakt en de Aardse hond is slechts een afspiegeling. Als wij nu een hond schilderen, dan is dit dus een afspiegeling van een afspiegeling van de idee. Een dergelijk afspiegeling noemt Plato mimesis, oftewel nabootsing. Deze mimesis staat natuurlijk ver van de echte kennis (episteme), waar Plato veel waarde aan hechtte. Volgens Plato was een afspiegeling van een afspiegeling dan ook irrelevant, omdat hij vond dat het vergaren van ware kennis het voornaamste doel van de mens was.

Kant

Er zijn tal van filosofen geweest die iets geschreven hebben over schoonheid. Zo heeft ook de Duitser Kant twee belangrijke punten naar voren gebracht. Allereerst zegt Kant dat een esthetische ervaring een persoonlijke reactie is op een kunstwerk. Ten tweede zegt hij dat er geen maatstaven zijn om te bepalen of kunst goed of slecht is. Er is dus geen algemene regel die een bepaalde uiting van kunst mooi maakt. Natuurlijk neemt dit niet weg dat sommige kunstwerken kwalitatief beter zijn dan andere, maar dit heeft te maken met vakbekwaamheid. Zelfs dan is het niet zo dat een kwalitatief beter kunstwerk als “mooier” wordt ervaren, er is immers geen algemene regel. Dit roept natuurlijk vragen op. Het lijkt nu zo te zijn dat een esthetische ervaring puur subjectief is en dat er dus niet over kunst valt te discussiëren.

Wat is kunst?

Als kunst vaak gepaard gaat met subjectiviteit, dan is het ook lastig om kunst te definiëren. We kunnen niet zeggen, kunst is iets wat mooi is. Ik denk dat het het beste is om kunst te omschrijven als de handeling waarmee een kunstenaar zich creatief uit. Vaak is het doel ervan het oproepen van een esthetische ervaring. Er is een hoop discussie over de definitie, maar naar mijns inziens is dit de simpelste en redelijk accurate definitie.

Expressie

Kunst kan de gevoelens van mensen opwekken, een esthetische ervaring oproepen. Dit is wat voor velen kunst zo aantrekkelijk maakt. De kunstenaar probeert een bepaalde sfeer vast te leggen die later door de aanschouwer kan worden herbeleefd. Volgens de filosoof Ludwig Wittgenstein vond dat men moest zwijgen over waar men niet over kan spreken. Over emoties kan men dus niet spreken. Maar kunst kan spreken over dingen die men moeilijk met woorden kan omschrijven zoals verdriet, woede, angst en liefde. Een stilstaand beeld kan onze gedachten op hol doen slaan.

Formalisme

Zowel de ideeën van Plato als de gedachten over de expressie van kunst gaan er vanuit dat de waarde van kunst extrinsiek is. Beide gaan er vanuit dat de waarde buiten het kunstwerk zelf ligt. Bij de gedachten van Plato bevindt de werkelijkheid zich buiten het kunstwerk maar ook de emoties liggen buiten het kunstwerk zelf. Lijnrecht tegenover deze opvatting staat het formalisme. Bij deze manier van beschouwing gaat het enkel om de vorm van het kunstwerk. De waarde van de kunst is niet extrinsiek maar intrinsiek en ligt in het kunstwerk zelf. Zo is een schilderij een doek met verf en muziek de opvolging van noten. Muziek zou de zuiverste vorm van kunst zijn, het is puur vorm en geen weergaven van de werkelijkheid en hoeft geen emotie op te roepen, aldus Eduard Hanslick. Een kritiek op het formalisme is dat het geen recht doet aan de diepere betekenis van kunst, muziek kan volgens vele wel degelijk emotie oproepen!

Lees verder

• Wat is metafysica?
• De redeneervormen: Deductie, Inductie & Abductie