Wat hebben we aan Plato in de 21e eeuw?

Wat kan een filosoof die 2400 jaar geleden leefde ons nog leren dat van nut is om in onze tijd een beter, zinvoller en gelukkiger leven te leiden? Wat wij ons hier afvragen is of Plato 1) bruikbare en betekenisvolle antwoorden geeft voor de intellectuele, morele en praktische problemen van het hedendaagse leven, en 2) ons kan helpen bij het nemen van belangrijke beslissingen over hoe te denken, hoe te handelen en hoe men zijn leven moet leiden. Plato beschouwde onderwijs als de fundamentele methode om zowel individuele als sociale rechtvaardigheid te bereiken. Hij adviseert in zijn dialogen individuen om te streven naar uitmuntendheid: naar het realiseren van hun volledige potentieel door de vereiste kennis te verwerven. Volgens hem kan niemand het juiste nastreven zonder kennis, wat zelfs vandaag de dag geldt. De hoofdprijs na een levenslange inspanning om juist te denken en te handelen is geluk: eudaimonia. 

Plato

Plato werd tijdens de Peloponnesische oorlog geboren in Athene, in 428 of 427 v.Chr., een jaar of twee nadat de Atheense staatsman en generaal Pericles stierf. Hij leek vanwege zijn voorname afkomst voorbestemd te zijn voor een politieke loopbaan, maar zijn ontmoeting met de charismatische Socrates deed hem van dit pad afwijken. Hij was een student en volgeling van Socrates tot deze in 399 v.Chr. werd veroordeeld en stierf na het drinken van de voorgeschreven gifbeker. Na deze verschrikkelijke gebeurtenis verlieten de meeste vrienden van Socrates een tijdje Athene. Plato bezocht de door Grieken gekoloniseerde steden in Sicilië en Zuid-Italië en maakte daar politieke en geleerde vrienden. Tegen 385 v.Chr. was hij terug in Athene en richtte hij, nabij het bos van de held Academus, de ‘Academie’ op, die met enig recht de eerste universiteit kan worden genoemd. In totaal schreef Plato een dertigtal dialogen waarin hij allerlei filosofische vragen behandelde.

Nadruk op ethiek en praktisch nut

De oude filosofen zoals Plato meenden dat filosofie op de een of andere manier zou moeten helpen om iemands leven te verbeteren. Deze mooie ambitie is bijna volledig afwezig in de moderne filosofie, die zich bezighoudt met problemen die de gewone mens niet boeien. Wat hij of zij bijvoorbeeld verlangen, zijn richtlijnen voor een gelukkiger, zinvoller leven, geen theoretische kennis zoals Derrida, Foucault, Baudrillard en Deleuze die bieden. Deze ontwikkeling wordt door sommige moderne filosofen als Alain de Botton betreurd. De Botton richtte daarom een nieuwe school op die meer beantwoordt aan wat de ouden als de taak van de filosofie zagen.


In tegenstelling tot de nadruk die in moderne filosofie-opleidingen valt op deelgebieden als kennisleer, logica en politieke filosofie, kreeg ethiek in de antieke Griekse filosofie de hoofdrol. Epicurus stelde zelfs dat iedere filosoof die zich niet om het menselijk leed bekommerde een waardeloos filosoof was. Van de dialogen van Plato kan eveneens gezegd worden dat ze telkens een praktisch doel dienen en belangrijke vragen opwerpen.

Belangrijkste ideeën

Wat de tandem Plato-Socrates ons meegaf, was de belangrijke les om zelf te leren denken en niet zomaar als kippen zonder kop populaire meningen over te nemen. Dit betekent: onze ideeën aan onderzoek onderwerpen in plaats van impulsief te handelen... Dit soort onderzoek wordt een socratische discussie genoemd. De Britse filosoof en bestsellerschrijver Alain de Botton wijst vier grote ideeën aan die Plato had om het leven zinvoller te maken, ideeën die nog steeds waarde hebben:

Ken jezelf (denk meer!)

Plato ziet filosofie als een soort therapie om van iemand een beter en bewuster mens te maken. Meningen ("doxa") leiden naar verkeerde waarden. Bij monde van Socrates zegt Plato: "Het niet onderzochte leven is niet waard om te leven". Handen uit de mouwen dus: zelf onderzoeken en niet handelen op basis van vooroordelen, bijgeloof en wat anderen je influisteren.

Laat je geliefde toe je te veranderen

In zijn dialoog Symposium zegt Plato dat ware liefde gelijk is aan bewondering. Als je een partner kiest, moet die best bewonderenswaardige eigenschappen hebben, zeg maar: eigenschappen die je zelf niet hebt. Als je een relatie aangaat met die persoon, helpt die je groeien door zijn of haar aanwezigheid. De partners maken beiden hun volledige potentieel waar wanneer ze zich toewijden aan het onderwijzen van de ander. Eigenlijk, zegt Plato, komt het erop neer dat ieder zou moeten proberen om van de andere een betere versie te maken van zichzelf.

Ontcijfer de boodschap van de schoonheid

Mooie dingen fluisteren ons belangrijke waarheden in over het goede leven. Ze trekken ons aan omdat ze kwaliteiten hebben die we in ons eigen leven ontberen, zoals harmonie, evenwicht en vrede. Mooie dingen, zegt Plato, hebben daarom een heel belangrijke functie: ze helpen onze ziel op te voeden.

Hervorm de maatschappij

Plato had bijzonder eigenzinnige ideeën over de ideale staat, waarin ieder volgens hem gelukkig zou zijn door zich te schikken in de rol die hem werd toebedeeld. Dat doel, iedereen gelukkig maken (eudaimonia), heiligde volgens hem de middelen. Wij en onze politici hoeven Plato niet meteen te volgen, maar de (rechtvaardige) organisatie van een samenleving vormt wel de basis voor een gelukkig en zinvol bestaan. Daar moet dus inderdaad goed over worden nagedacht.

Betekenis en nalatenschap

Plato was zelf de belichaming van wat hij als de ware, ideale filosoof beschouwde. Hij debatteerde over ethische vragen die eerder waren gesteld door Protagoras en Socrates, maar hij was degene die voor het eerst de weg naar echte kennis onderzocht. Zijn leerling Aristoteles onderging zijn invloed, ook al waren ze het fundamenteel oneens over de theorie van vormen. Plato's denkbeelden vonden later hun weg naar de filosofie van middeleeuwse islamitische en christelijke denkers, onder wie Augustinus van Hippo, die de ideeën van Plato combineerde en verzoende met die van de Kerk. Plato was ook degene die voor kennisverwerving de rede in plaats van observatie gebruikte en zo de weg bereidde voor het 17e-eeuwse rationalisme van Descartes, Leibniz en Spinoza.

Plato's invloed is vandaag de dag nog steeds voelbaar. Het brede scala aan onderwerpen waarover hij schreef, bracht de 20e-eeuwse Britse logicus Alfred North Whitehead ertoe te zeggen dat alle westerse filosofie na Plato bestond 'uit een reeks voetnoten bij Plato'. Via zijn dialogen droeg Plato bijvoorbeeld bij aan de kunsttheorie, in het bijzonder dans, muziek, poëzie, architectuur en drama. Hij besprak een hele reeks ethische en metafysische onderwerpen, waaronder beschouwingen over onsterfelijkheid, de mens, de geest en de aard van de werkelijkheid.

Hernieuwde belangstelling voor antieke filosofen als Plato

Dat hij literair en cultureel een grote historische waarde heeft, staat dus zonder meer vast. Het is echter nog wat anders om te beweren dat filosofische denkbeelden zoals de Ideeënleer (de leer der Vormen) en de inrichting van de staat enige invloed zouden hebben op moderne filosofie, laat staan op het dagelijks leven. Plato, en bij uitbreiding andere filosofen uit de oudheid, lijken echter hoe langer hoe meer te voorzien in een gemis dat is ontstaan door een te theoretische, academische aanpak van de moderne filosofie sinds de 17e eeuw.

Filosofie die in het leven staat

Voor de ouden was filosofie vooral een bezigheid die gericht was op het beantwoorden van vragen die wij ons nu nog stellen, zoals: "Hoe word je gelukkig?" "Wat is de zin van het leven?" "Hoe voed ik mijn kind op?" "Wat kan ik weten?" en andere vragen over leven, ziekte en dood. Filosoferen werd al wandelend gedaan, of tijdens een praatje in het badhuis, en werd heel informeel geïntegreerd in het dagelijks leven. Het was de kunst van samen te debatteren, en elkaar te helpen achter het juiste antwoord te komen. Van Socrates/Plato erfden wij de socratische methode, die nu nog wordt aangeleerd in bijvoorbeeld opleidingen tot advocaat.

Filosofie als instituut

Met Plato begon de institutionalisering van de filosofie: men ging naar de Academie voor een opleiding filosofie. De westerse filosofie veranderde in de loop van haar geschiedenis grondig van aangezicht onder invloed van het geloof in de rede en de wetenschappelijk-technische vooruitgang. Zij werd theoretischer en abstracter. Misschien heeft zij daardoor een deel van haar aantrekkelijkheid verloren voor studenten die verwachten dat filosofie hen als een wijze gids voor het leven kan bijstaan. Vandaar de hernieuwde belangstelling voor de filosofen uit de antieke periode.