Plato en de moderne samenleving

Tijden veranderen, denkbeelden veranderen, idealen veranderen, maar de mensheid blijft hetzelfde in zijn koppige volharding dat zijn eigen visie op de werkelijkheid de enige echte is. Als we duizenden jaren door de tijd kijken zien we verschillende gerenommeerde filosofen en denkers die het volslagen oneens zijn met elkaar, maar volkomen overtuigd zijn van hun eigen gelijk. De maatschappij zoals hij er nu uitziet viel niet te voorspellen zeggen filosofen nu. Deze kijk op de werkelijkheid is weleens heel anders geweest. Hoe keek bijvoorbeeld de bekende filosoof Plato tegen de maatschappij aan en zouden de gedachten die wij nu hebben heel erg gebotst hebben met de zijne, als hij in onze tijd leefde?

Kritische maatschappij

Het is tegenwoordig regelmatig in het nieuws: weer een religieuze school die geen subsidie krijgt, omdat ze er niet in zou slagen de leerlingen te leren met een kritische blik naar de samenleving te kijken. Dat is een van de belangrijkste pijlers in het onderwijsbeleid in de westerse wereld. De taak van de regering en van de onderwijsinstanties is om kritische, zelfredzame burgers te creëren, die niet zomaar alles voor waar aannemen. Zowel Plato als vele andere grote filosofen zouden hevige voorstanders geweest zijn van deze manier van opvoeden van de jeugd, omdat ze zouden leren overal vragen bij te stellen en niks voor waarheid aan te nemen. Dit was namelijk een van de beginselen van de filosofie. Het streven naar wijsheid. Hoewel Plato dus een erg grote voorstander geweest zou zijn van deze motivatie tot kritisch denken, zijn er ook wezenlijke verschillen tussen de denkbeelden die hij had en de denkbeelden die een groot deel van ons nu heeft.

Ideale samenleving

Een van de denkbeelden waarin wij wezenlijk verschillen van Plato is die over de machtsverhoudingen in een ideale samenleving. In vooral de westerse wereld wordt er met argusogen gekeken naar elke leider die ook maar iets van dictatoriale neigingen vertoont. Als deze speculaties vervolgens bewaarheid worden, dan wordt met grote politieke en soms zelfs militaire druk geprobeerd deze dictatoriale leider af te zetten, om de macht weer aan het volk te geven. Dat is de wijze waarop wij als westerse wereld tegenwoordig naar de samenleving kijken. Over het algemeen wordt gevonden dat het volk de hoogste macht moet hebben in de samenleving en dat de democratisch gekozen leiders volledig in het belang van het volk moeten handelen. Als zij dit niet doen mogen zij afgezet worden en zal het volk een nieuwe 'betere' leider kiezen. Plato had hier een totaal andere visie op.

Plato's tribale samenleving

Plato’s ideale samenleving was een tribale samenleving die geregeerd werd door 'perfecte leiders' waarbij alle rangen en standen vastlagen. Hij dacht dat een samenleving alleen goed kon functioneren als iedereen zijn plek in de maatschappij wist en als er een aantal superieure leiders zijn die de beslissingen nemen over de samenleving en geen tegenspraak dulden. Plato pleitte dus als het ware voor een groep dictatoriale leiders.

Een meer hedendaagse filosoof uit de twintigste eeuw 'Karl Popper', levert in zijn boek 'The open society and its enemies' kritiek op Plato’s ideaal van een tribale samenleving.

Onder invloed van chaos
Een door Popper aangevoerd argument is dat Plato’s ideaal van een samenleving waarin alle rangen en standen vaststaan voortgevloeid is uit de chaotische situatie waarin Griekenland op dat moment verkeerde. Griekenland was in de tijd dat Plato leefde inderdaad politiek zeer onrustig, waardoor er veel chaos en onrust heerste onder de bevolking. Onder invloed van deze ervaringen zou Plato wellicht het idee hebben opgedaan dat een samenleving alleen kan werken als er geen chaos is, dus als iedereen zijn plek weet en een select groepje de macht heeft.

Verlangen naar rust en orde
Een ander argument dat de stelling versterkt dat Plato beïnvloed is door de politieke situatie in Griekenland is dat zijn ideale samenleving er een is “die voor altijd onveranderlijk zal voortbestaan”. Hieruit kun je zijn verlangen naar een rustige, ordelijke samenleving aflezen. Het politieke gekonkel in Griekenland leidde tot niks goeds en zo zou Plato wel eens tot het idee kunnen zijn gekomen dat de samenleving ideaal is als deze onveranderlijk voortduurt.

Dit idee kruist heel erg met de ideeën die wij er op nahouden. Onze samenleving is juist gericht op vooruitgang, en als een leider deze vooruitgang niet bij kan houden of als diegene de vooruitgang probeert te vertragen of zelfs te stoppen, dan wordt deze persoon gedwongen om af te treden. Onze op vooruitgang gerichte samenleving zou dus heel erg botsen met de onveranderlijke samenleving die Plato schetste.

Determinisme

Een ander denkbeeld van Plato was dat er allereerst een politiek einddoel moest worden gesteld en dat vervolgens alles op alles moest worden gezet om dat doel te bereiken. Dit is weer een voorbeeld van een verlangen naar standvastigheid, maar dit is ook een voorbeeld van een denkbeeld dat tot een aantal eeuwen geleden nog heel populair was, namelijk het idee dat je de toekomst kon maken door te kijken naar de geschiedenis. Dit determinisme had als grondslag dat de geschiedenis zich volgens bepaalde wetten voortbewoog naar een ultieme eindbestemming. In wezen zou je volgens hen de toekomst dus kunnen maken als je de wetten maar begreep. Dit sluit aan bij Plato’s visie dat je een ultiem doel moet stellen in de toekomst en deze vervolgens moet nastreven.

Toekomst is onvoorspelbaar

Tegenwoordig heerst het denkbeeld dat de toekomst niet te voorspellen is, omdat deze gewoonweg te groot is en de factoren waarvan de toekomst afhangt niet te voorspellen zijn, bijvoorbeeld het onvoorspelbare karakter van de mens. Het is gewoonweg niet mogelijk om de toekomst te voorspellen, omdat je nergens zekerheid over hebt. In onze maatschappij wordt er wel aangeraden om naar de geschiedenis te kijken, zodat we kunnen leren van onze fouten, maar het wordt niet als garantie gebruikt dat als we bepaalde dingen veranderen dat de toekomst er dan zo uit komt te zien zoals wij dat verwachten. In onze regering wordt er ook relatief kort vooruit gepland. Bij het communisme was dit net wat anders, daar werd bijvoorbeeld al een tien jaren plan gemaakt voor de economie. Bij ons echter wordt er meer van tijd tot tijd gekeken en worden beslissingen genomen op momenten dat de omstandigheden erom vragen. Wij gaan met kleine stapjes naar de toekomst en proberen ons niet vast te pinnen op iets waarvan we denken dat we het niet kunnen voorspellen.

Botsende denkbeelden

Botsen Plato’s denkbeelden met onze denkbeelden? Het antwoord hierop is dus waarschijnlijk ja, hoewel dit natuurlijk niet met zekerheid gezegd kan worden. Plato zal het feit dat we kritische burgers ontwikkelen wellicht geweldig hebben gevonden, maar de inrichting van onze maatschappij zal hem tegen gestaan hebben, omdat democratie volgens hem gedoemd was te mislukken.

Echter, Plato's gedrevenheid om door te redeneren een eerlijkere en betere samenleving te creëren ligt wel aan de grondslag van de democratie, dus zonder zijn medeweten heeft hij geholpen hetgeen te ontwikkelen waar hij juist tegen was. Als we enkel kijken naar hoe hij toentertijd dacht en hoe wij nu denken, dan waren onze meningen inderdaad verdeeld geweest. Als hij echter nu in onze samenleving zou leven, waarin geen politieke instabiliteit is zoals bij hem destijds in Griekenland, dan zou hij er misschien wel een hele andere mening op na gehouden hebben en andere conclusies hebben getrokken. Dat is iets om over na te denken en dat is weer iets wat we nooit met zekerheid zullen weten.