Levenskunst volgens Spinoza

Benedictus de Spinoza (Amsterdam, 1632 - Den Haag, 1677) is één van de meest consequent rationele filosofen die we kennen. Hij was zelfs zo rationeel dat zijn werk soms mystieke trekken kreeg, een ongewoon fenomeen in filosofie en wetenschap. Om die reden is hij nooit echt populair en invloedrijk geworden, zoals bijvoorbeeld tijdgenoten Descartes en Leibniz. Toch is het werk van Spinoza voor velen een stiekem gekoesterde schat geworden, namelijk als een vorm van levenskunstfilosofie. Hij beïnvloedde rond 1800 romantici en, rond 1900, avant-gardisten en theosofen. Tot op de dag van vandaag heeft hij echter zijn aanhangers, de zogenaamde spinozisten. Allemaal even gefascineerd door zijn levenskunst, die rigoureuze rationaliteit koppelt aan individualisme en een mystiek besef van de eenheid van alles.

Een bijzonder mens

Spinoza is niet alleen als filosoof, maar ook als mens bijzonder. Als kind van Portugese joden woonde hij in Nederland. Dat maakte hem al een vreemdeling. Door te kiezen voor een rationalistische filosofie waarin hij ook nog eens uitging van de absolute eenheid van God en Natuur, vervreemde hij zich ook van de joodse gemeenschap, die hem op niet mis te verstane wijze excommuniceerde toen hij vierentwintig jaar oud was. Hij kon echter in zijn onderhoud voorzien als lenzenslijper en schreef in zijn vrije tijd zijn filosofische werken. Uit veiligheidsoverwegingen liet hij ze pas na zijn dood publiceren.

Leven in overeenstemming met je wezen

Vrijheid, vrijwilligheid en persoonlijke expressie, zoveel mogelijk in overeenstemming met je wezen (‘adaequaat ‘ zoals hij het zelf uitdrukte), waren voor Spinoza van het allerhoogste belang. Individualist in naam van de Eenheid, zou je hem kunnen noemen. Je kunt gerust zeggen dat Spinoza zijn meest vrije en adequate expressie vond in een leven volgens de wetten van de Rede. Dat wil zeggen, een vorm van handelen die zo goed mogelijk in overeenstemming was met zijn eigen wezen, hoezeer dit hem ook vervreemde van zijn familie, cultuur en woonplaats.

Levenskunstfilosofie voor onafhankelijke geesten

Het werk van Spinoza confronteert ons met belangrijke vragen over onszelf, met name wanneer we ons vrijwillig of onvrijwillig hebben verwijderd van onze culturele wortels. Weet je wie je bent, wie je werkelijk bent?, lijkt hij te vragen. Heb je een besef van jouw meest volmaakte expressie? En: geef je jezelf de vrijheid en de eigenmacht om je eigen wezen tot uitdrukking te laten komen in je handelen? Spinoza was geen cultuurfilosoof (die bestonden ook nog niet). Bij hem niets over behoud van cultuur, culturele identiteit, cultuurbotsingen, multiculturaliteit en wat niet al. Het ging hem om de kale essentie van ervaren, handelen en begrijpen - de kale essentie van zijn. Hij ontwierp een levenskunstfilosofie voor onafhankelijke geesten, los van de context van cultuur, familie en woonplaats. Maar natuurlijk zitten er in Spinoza’s filosofie toch, onvermijdelijk, veel culturele elementen die hij voor vanzelfsprekend aannam. Zo zijn er duidelijk aristotelische, hermetische, scholastieke en cartesiaanse elementen in zijn Ethica aan te wijzen die, onder andere, maken dat hij een wat moeilijk te volgen ‘mathematische’ stijl hanteert.

Elk individu één aspect van het goddelijke

Juist de radicale individualiteit van het spinozisme, geworteld in de eenheid met God en de Natuur, heeft prikkelend en inspirerend gewerkt voor veel kunstenaars, esoterici en filosofen in de loop der eeuwen. In een kristalhelder en haast onweerlegbaar betoog legt Spinoza rustig uit dat elk individu één aspect van het goddelijke vertegenwoordigd. Precies dat aspect maakt je individueel en tegelijk intiem verbonden met alles. Het is de (levens)kunst om aan deze individualiteit (= aspect van de Eenheid) zo optimaal mogelijk uitdrukking te geven. Dat is jouw ‘bijdrage’ aan de gemeenschap (Spinoza’s ethiek) en ze maakt je tegelijk Vrij en Blij (Spinoza’s levenskunst).

Emoties als krachtenspel

Spinoza beschrijft de dynamiek van de Aandoeningen – wat wij ‘emoties’ zouden noemen – als een krachtenspel, waarbij de toenemende passiviteit of activiteit van de betrokken mens, onder invloed van deze krachten, hem Droeviger of Blijer maakt. Spinoza stelt, tussen de regels door, in zijn Ethica telkens vragen in de trant van “waar ligt de oorzaak van een kracht die op jou inwerkt? Welke is haar reden van bestaan?”. De ultieme oorzaak is natuurlijk God (of Natuur) en voor ieder individueel mens ligt de ultieme oorzaak, de Rede, in zijn eigen Geest en in zijn eigen Lichaam, voor zover deze zichzelf kunnen zijn.

Droevig of Blij

Het zijn de waarneming en de verbeelding die roet in het eten kunnen gooien. Namelijk, wanneer een mens op grond van foutieve beeldvorming de oorzaken, de redenen, van de op hem inwerkende krachten buiten zichzelf gaat leggen. Dit noemt Spinoza Lijden en dat veroorzaakt Droefheid, de term die hij gebruikt om alle Aandoeningen aan te duiden die voortkomen uit gedachten waarin een mens zichzelf als machteloos slachtoffer ziet van krachten die groter zijn dan hijzelf. Elke keer, daarentegen, dat een mens zichzelf beziet als een actieve en oorzakelijke kracht wordt hij Blij, de verzamelterm die Spinoza gebruikt voor alle Aandoeningen die ontstaan op grond van gedachten waarin hij zijn Geest en zijn Lichaam als actief en vrij ervaart. Zelfs wanneer een mens zichzelf geconfronteerd ziet met krachten groter dan hijzelf, kan hij zichzelf Verblijden. Namelijk, door zich voor te stellen en te begrijpen dat alles in het universum verbonden is door ketens van (mathematische) oorzaak en gevolg, uiteindelijk terugvoerend naar de eerste en, in wezen, enige oorzaak: God - Natuur.

De grotere samenhang begrijpen

Begrijpen, het cruciale vermogen in de Ethica, is bij Spinoza eigenlijk een besef hebben van noodzakelijke onderlinge verbanden (‘logische afhankelijkheid’) binnen de totaliteit van het Zijn. Deze verbondenheid is structureel (‘mathematisch causaal’) en niet historisch of toevallig zo gegroeid (causaliteit als opeenvolging in de tijd). Verbondenheid is een uitdrukking van het Ene Ultieme Zijn (God-Natuur). Deze God-Natuur heeft geen doel, maar is. De reden of oorzaak van waaruit God-Natuur handelt, is tegelijk aan de reden van bestaan van God-Natuur, namelijk zijn eigen aard of wezen. Voor Spinoza is Goddelijk handelen in wezen gelijk aan goddelijk zijn. Werkelijkheid en Volmaaktheid zijn voor hem hetzelfde. Onvolmaaktheid ervaren, is de grotere samenhang niet begrijpen, dus, de Werkelijkheid niet zien.