Het Rudolfmeer in Oost-Afrika en de Lothagamkaak

De hominide voorvaderen van de mens evolueerden in een smal noord-zuid gericht gebied. Dit gebied met zijn door wouden omzoomde meren en rivieren strekte zich uit over 7.500 kilometer van het Midden-Oosten tot Zuid-Afrika. Het is de beroemde omgeving van de Grote Slenk, een plaats van geologische onrust. Deze regio verbreedt en verdiept zich al meer dan 20 miljoen jaar wanneer de delen van de aardkorst zich verplaatsten.

Waterniveau in de Slenk

De veranderingen die ontstonden ten gevolge van de verplaatsing van delen van de aardkorst hebben samen met de klimaatsveranderingen ertoe geleid dat het waterniveau in de Slenk afwisselend steeg en daalde. De meren en de rivieren vloeien niet af op zee (zoals dat elders gebeurt) maar in een groot reservoir in een laag gedeelte van het land. Dit is te vergelijken met het Grote Bekken van het Amerikaanse Westen.

Het woeste gebied in de buurt van het Rudolfmeer

Voor het vinden van fossielen is het even belangrijk dat je weet waar je niet moet zoeken, als om te weten waar je wel moet wezen. Om dorre formaties snel te overzien en tevoorschijn tredende aardlagen van veelbelovende ouderdom te kunnen ontdekken heeft onderzoeker Richard Leakey vaak een helicopter gebruikt. Ironisch genoeg vond hij op zijn eerste luchtverkenning van dit gebied een prachtige rijke plaats die hij sedertdien niet meer terug heeft kunnen vinden. Wel tonen luchtfoto's van het gebied om het Rudolfmeer aan waarom de kaart van dit deel van de wereld nog blanco is. Het is er namelijk te woest om veel leven mogelijk te maken. Ervaren fossielenjagers erkennen dat het grootste deel van het gebied ook geen vroege hominiden zou hebben kunnen onderhouden. Dergelijke gebieden zijn onder andere de zoutvlakte in de Chalbiwoestijn. Ook de Turkana woestijn (20 miljoen jaar oud) is te oud om fossielen van hominiden (die 15 miljoen jaar geleden ontstonden) op te kunnen leveren, of de afzettingen van de Ethiopische rivieren die de strata uit de tijd van de Australopithecus bedekken. Mocht de Australopithecus hier geleefd hebben, dan liggen zijn fossielen buiten het bereik van de paleoantropologen.

Kenmerken van de paleontoloog

Een paleontoloog heeft niet alleen het doorzettingsvermogen van de ontdekkingsreiziger nodig, maar ook het fantasierijke oog van de geoloog. Als hij weet dat de toegankelijke gesteentelagen gevormd werden vóór dat de hominiden ontstonden (zoals bijvoorbeeld in de Turkana woestijn) dan heeft het geen zin om daar te zoeken. En als de zichtbare strata zo recent zijn als bijvoorbeeld de afzettingen van de Ethiopische rivieren, dan ligt de aarde waarop de Australopithecus geleefd zou kunnen hebben in de praktijk te diep om te worden opgegraven.

De oostzijde van het Rudolfmeer

Voortgezet onderzoek van Richard Leakey aan de oostzijde van het Rudolfmeer onthulden dat grote gebieden in deze streek veel beloofden aan opwindende vondsten van hominide fossielen. Vaak legden zij die afstanden af per kameel vanwege het ruwe terrein alsmede omdat vanaf een kameel hominide fossielen ontdekt kunnen worden, die zij nooit vanuit een vliegtuig gezien zouden hebben. De oppervlakte-strata hadden de goede ouderdom (variërend van 4,5 miljoen tot iets minder dan 1 miljoen jaar). Dat is dezelfde periode waarin de mens opkwam in dit gedeelte van Afrika. Het leek heel goed mogelijk dat de beenderen van de oeverbewonende hominiden en de kuddedieren om hen heen zonder meer bedekt waren met slib en klei.

Koobi Fora

Dicht bij het Rudolfmeer zelf, op een plaats die Koobi Fora heet, werd de belofte die Richard Leakey reeds gezien had, werkelijkheid. Tijdens een van zijn onderzoeken trof hij een 2,6 miljoen jaar oude hominide schedel aan die geheel bloot lag, als wachtend om te worden opgeraapt. Er zouden nog veel meer volgen. Uitwaaierend in noordelijke richting naar de Ethiopische grens ligt een gebied van ongeveer 1.500 vierkante kilometer, waar sinds die tijd grote aantallen hominide fossielen en werktuigen gevonden zijn.

Lothagam: bron van de oudste fossielen

Lothagamheuvel

Lothagam (bij het zuidelijke uiteinde van het Rudolfmeer) is een nauw rivierdal dat oude afzettingen van het meer doorsnijdt. Hier zijn de afzettingen door bewegingen van de aardkorst omhoog gedrukt tot een opvallende bult. Dat is de Lothagamheuvel. De inhoud van de heuvel bestaat uit laag op laag afzettingen van de bodem van het meer. Deze heuvel-inhoud ligt nu schuin. Hij springt tevoorschijn uit het omliggende landschap en onthult diepliggende strata met fossielen die ouder zijn dan op enige andere Australopithecinae-vindplaats. In Lothagam steken afzettingen met fossielen van tussen de vijf en zes miljoen jaar oud omhoog uit de grond.

Lothagamkaak

Recente erosie heeft zijn sporen achtergelaten op de uitstekende randen van die omhooggedrukte lagen. In een van die lagen vond de expeditie van Bryan Putterson in 1967 de Lothagamkaak, het oudste bekende Australopithecinae-fossiel. Nog niet is vastgesteld welk etiket er op de kaak van Lothagam geplakt moet worden. Sommige geleerden denken dat hij van het fijngebouwde type is, anderen vermoeden dat hij van de boisei kan zijn, maar de slechte conditie maakt een nauwkeurige identificatie vrijwel onmogelijk.