Australopithecus, vervaardiger en gebruiker van werktuigen

De evolutie van de hominide en het maken van werktuigen gaan hand in hand. Echter ondanks alle navorsingen liggen de eerste schreden van de hominide op zijn weg als vervaardiger van werktuigen in het duister van de geschiedenis. Die allereerste vervaardiging van werktuigen vond plaats in een periode waarin het tot op heden vrijwel onmogelijk is om onderscheid te maken tussen een stuk bewerkt gereedschap en een gevonden steen.

Koobi Fora

In 1969 druppelden inlichtingen bij wetenschappers binnen over archeologische vondsten in Afrika en wel aan de oostzijde van het Rudolfmeer en van Omo, waar ook werktuigen gevonden waren. Mary Leakey, een antropologe, publiceerde in 1970 een verhandeling over enkele werktuigen die haar zoon, Richard Leakey, had gevonden aan de oostelijke oever van het Rudolfmeer bij Koobi Fora. De publicatie van Mary gold als het eerste officiële nieuws. In 1971 gingen er twee deskundigen naar Koobi Fora om Richard te helpen bij de analyse van zijn vindplaats. Deze deskundigen waren:

• Glynn Isaac, een prehistoricus van de Universiteit van Californië en Berkeley;
• Kay Behrensmeyer, een studente in de geologie van Harvard.

Hun onderzoek bracht een woongelegenheid aan het licht, die niet alleen dierenbeenderen maar ook Oldowan vuistbijlen en schilfers bevatte. Betreffende woongelegenheid was waarschijnlijk driekwart miljoen jaar ouder dan de woongelegenheden in de Olduvai-kloof.

Vondsten van Mary Leakey

Mary Leakey ontdekte dat de hominiden van de Olduvai-kloof van alles aten. Zoals gebleken is uit:

• sommige plaatsen die rijk waren aan beenderen van antilopen (enkele daarvan met de schedel gespleten juist op de plaats aan de voorkant, waar het been het dunste is);
• andere plaatsen, die vol lagen met de schilden van grote schildpadden, of met slakkenhuizen;
• een bepaalde plaats, waar Mary en haar team de schedel van een giraf vond, zonder dat de rest van het dier aanwezig was. Die prooi was dus duidelijk meegesleept om thuis opgegeten te worden;
• een vindplaats, hoger in Laag II, die een toenemende afhankelijkheid van paarden en zebra's onthulde. Dat betekent dat het klimaat toen droger geworden was en gunstige voorwaarden schiep voor de uitbreiding van het open grasland;
• de ontdekking van Mary van een duidelijke toename aan schrapers in Laag II. Dat duidt erop dat er een begin ontstaan was van huid- en leerbewerking.

Kleine concentratie beentjes

Mary Leakey onthulde vele en boeiende aanwijzingen. Zo ontdekte ze hier en daar kleine concentraties van heel kleine beentjes, waarvan de meeste in kleine stukjes gebroken waren. Er werd al gedacht dat er mogelijk een donquichotachtige hominide geweest was die handenvol skeletdeeltjes van muizen, spitsmuizen, kleine vogeltjes en hagendissen had verzameld en zorgvuldig opgestapeld. Dat leek Mary hoogst onwaarschijnlijk. Zelf beschouwde ze de vreemde kleine hoopjes als overblijfselen van de uitwerpselen van hominiden. Wanneer Mary gelijk heeft, betekent dit dat de hominiden die diertjes in hun geheel opgegeten hebben, dus met huid en haar. Ongeveer op dezelfde manier als een modern mens een sardine eet.

Aandacht voor minieme details

Buitengewoon is de aandacht die Mary Leakey besteedde aan minieme details. Let wel:

• op één plaats verzamelde ze meer dan 14.000 deeltjes van beenderen, die zo klein waren dat ze tezamen maar 13 pond wogen;
• werktuigen mat en classificeerde ze even nauwgezet. Zo kon ze precies het 'mengsel' aangeven van 14 verschillende soorten gereedschap op elk van de belangrijke vindplaatsen waar zij uitgebreid onderzoek had verricht.

Resultaat

Door de manier waarop Mary Leakey haar onderzoek verrichtte onthulden haar vondsten dat:

• de vuistbijl op alle vindplaatsen van Laag I in de Olduvaikloof in overstelpende mate de voorkeur had;
• de sferoïde (ronde stenen ballen) in Laag II op bijna alle plaatsen het meest algemene werktuig geweest is.

Bij sferoïden onderscheiden we:

• prolate sferoïde: deze figuur heeft een kwadratisch oppervlak. Het is een omwentelingsfiguur van een elips. Een sferoïde is dus een omwentelingsfiguur (ellipsoïde) waarvan twee stralen gelijk, maar de gelijke stralen kleiner zijn dan de derde;
• Oblate sferoïde: dit is een sferoïde, waarbij de twee gelijke stralen groter zijn dan de derde straal.

Doel van de ronde, stenen ballen

"Waartoe", zou vroegen de wetenschappers zich af, "dienden die ronde stenen ballen?" De sferoïden waren te zorgvuldig gemaakt en ze hadden een te grote investering in tijd en werk gekost om ze gewoon als projectielen te gebruiken. Want projectielen kunnen gemakkelijk verloren gaan. Daarom geloofde Mary Leakey dat de ronde stenen ballen als bola's gebruikt zouden kunnen zijn. De bola wordt nog altijd gebruikt in de Zuidamerikaanse pampa's.

Een bola

Een bola bestaat uit twee of meer stenen die aan elkaar bevestigd zijn door middel van riemen of koorden. Die worden rondgezwaaid boven het hoofd van de jager en dan naar een rennend dier of een grote vogel geworpen. Zo'n ronddraaiende bola met een middellijn van 50 of 75 centimeter heeft:

• een veel grotere kans om een doel te raken dan een enkele geworpen steen;
• is ook erg doeltreffend om een dier aan de poten te verstrikken;
• kan gemakkelijk teruggevonden worden, wanneer het helemaal naast het doel terecht zou komen.

Hoge graad van cultuur

De logica dwingt de wetenschappers te aanvaarden dat de evolutie van de hominide hand in hand gaat met de vaardigheid om werktuigen te kunnen maken. Door middel van vondsten probeert de wetenschap duidelijkheid te brengen in die ontwikkeling van de hominiden vanaf de tijd dat het nauwelijks mogelijk is om onderscheid te maken tussen een gevonden steen en een bewerkt stuk gereedschap naar een periode waarin zelfs een primitief wezen als de Ramapithecus zou hebben kunnen experimenteren met stenen werktuigen. In ieder geval toont de overvloed van Mary Leakeys gegevens uit Olduvai aan dat er geen twijfel meer kan bestaan over het feit dat er ongeveer twee miljoen jaar geleden hominiden leefden met een opmerkelijk hoge graad van cultuur. En wel op een dergelijk niveau dat enkele decennia geleden niemand in zijn stoutste dromen dat voor mogelijk zou hebben gehouden.