Moord en levenslange gevangenisstraf

Berichten over mogelijke vervroegde vrijlating van notoire moordenaars zoals Michelle Dutroux en Volkert v.d.G. brengen de maatschappelijke discussie over de bestaande opgelegde gevangenisstraffen weer op gang: straft de maatschappij niet te mild? In Nederland bestaat het strafrechtelijk ultimum remedium (uiterst middel): de levenslange gevangenisstraf.

Levenslange gevangenisstraf in Nederland

Het is niet bij het algemene publiek bekend dat de Nederlandse strafvordering, sinds de afschaffing van de doodstraf (in 1886) slechts twee verschillende vormen van straffen kent: een opgelegde straf in Nederland is tijdelijk of levenslang volgens artikel 10 van het Wetboek van Strafrecht (WvSr.)

Artikel 10 Wv.Sr en de levenslange gevangenisstraf

Het artikel 10 geeft weliswaar aan dat de levenslange gevangenisstraf bestaat en dus kan worden geëist en uitgevoerd, maar gaat er verder helemaal niet op in. Toen minister Donner in 1886 invoering van de levenslange straf voorstelde, zei hij dat met 'bloedend' hart te doen (omdat de doodstraf nu eenmaal was afgeschaft en er geen andere mogelijkheid voor ernstigst straffen voorhanden was.)
De veroordeelde blijft daadwerkelijk de rest van zijn leven achter slot en grendel. Dat is ook het doel van de levenslange gevangenisstraf: definitieve uitsluiting uit de samenleving. Vrijlating wegens goed gedrag is dus uitgesloten.

Gratie bij levenslange gevangenisstraf

De enige manier waarop een levenslang gestrafte kan proberen vrij te komen, is door een gratieverzoek in te dienen bij de minister van Justitie.
De koningin verleent officieel de gratie.

• Voordat de minister van Justitie een gratieverzoek voorlegt aan de koningin wint hij eerst advies in bij het Openbaar Ministerie en de rechters die de straf hebben opgelegd.
• Gratie is sinds 1945 twee keer verleend, in 1975 en 1986.
• Als gratie wordt verleend, dan wordt de levenslange straf omgezet in een tijdelijke gevangenisstraf.
• Na het uitzitten van de 'nieuwe' tijdelijke gevangenisstraf wordt de veroordeelde in vrijheid gesteld.
• Gratie kan worden verleend op grond van omstandigheden waarmee de rechter op het tijdstip van zijn beslissing geen of onvoldoende rekening heeft gehouden of heeft kúnnen houden.
• Tevens kan gratie worden verleend als aannemelijk is geworden dat met de voortzetting van de straf geen door het strafrecht na te streven doel (vergelding en preventie) wordt gediend.

Doordat er de mogelijkheid van gratie bestaat heeft de Hoge Raad gesteld dat de levenslange gevangenisstraf niet 'botst' met de bepalingen van de Rechten van de Mens.

Jurisprudentie

In de loop der jaren is er jurisprudentie over de levenslange gevangenisstraf ontstaan. Dat wil zeggen dat hogere rechtbanken zoals het Hof (Gerechtshoven) en de Hoge Raad (de allerhoogste rechtbank in Nederland) zich over het vraagstuk van de levenslange gevangenisstraf hebben gebogen om dit soort straf nader te preciseren en te proberen te definiëren.
Eén ding is zeker: Nederland is één van de weinige landen waar levenslange gevangenisstraf ook echt duurt tot het einde van het leven van de gestrafte.
Toen in het eerste decennium van de 21ste eeuw stemmen opgingen voor een periodieke herbeoordeling van de levenslange celstraf na 15, 20 of 25 jaar zei Minister Hirsch-Ballin van Justitie dat herbeoordeling geen recht deed aan de individuele omstandigheden van de levenslang gestrafte, alleen het gratieverzoek zou hierin kunnen voorzien. Met andere woorden: bij de levenslange gevangenisstraf is herbeoordeling op andere basis dan het gratieverzoek uitgesloten.

Wanneer wordt een levenslange gevangenisstraf opgelegd?

De levenslange gevangenisstraf wordt door velen gezien als :

• maatregel van proportionele leedvergelding (het veroorzaakte leed in verhouding met de gevangenisstraf)
• maatregel van beveiliging van de samenleving
• waarbij de mogelijkheid tot resocialisatie of terugkeer in de samenleving expliciet wordt achterwege gelaten.

Deze visie brengt met zich mee dat rechters er alleen toe genegen zijn om tot levenslange gevangenisstraf te vonnissen als er meerdere moorden zijn gepleegd of als er sprake is van recidive (herhaling) en als er teveel gevaar bestaat voor de maatschappij als de veroordeelde ooit terug komt in de maatschappij omdat hij of zij geen spijt heeft betoond van de daad of daden, zodat herhaling van het delict niet is uitgesloten.
Het middel van levenslange gevangenisstraf wordt gebruikt als er geen sprake kan zijn van een langdurige gevangenisstraf gekoppeld aan een te verwachten langdurige TBR (ter beschikkingstelling) omdat de veroordeelde toerekeningsvatbaar werd verklaard op het moment van de daad.

Voorbeelden

.

De moordenaar van Theo van Gogh

Als voorbeeld en tegelijkertijd als uitzondering op de vrijwel ongeschreven regels van de veroordeling tot levenslange straf:
de moordenaar van Theo van Gogh M.B.
M.B. werd toerekeningsvatbaar verklaard en betuigde totaal geen spijt over zijn gruwelijke handelingen die leidden tot Theo van Gogh's dood. Hij schoot opzettelijk op politie-agenten die hem achtervolgden, omdat hij zelf gedood wilde worden en dan (volgens de Koran) een martelaar zou worden. Feit blijft dat de moordenaar 'slechts' een enkele moord pleegde, (gesteld wordt i.h.a. dat er voor de levenslang eis meerdere moorden moeten worden gepleegd) maar omdat dat werd gedaan in het kader van het feit dat hij een fanatieke moslimstrijder was en derhalve de regels van het terrorisme op hem van toepassing bleken te zijn, achtte de rechter zich bevoegd om hem een levenslange gevangenisstraf op te leggen.

De moordenaar van Pim Fortuyn

Volkert v.d.G. kreeg geen levenslange gevangenisstraf opgelegd, tot groot ongenoegen van een deel van de Nederlandse bevolking, die hun wraakgevoelens gehonoreerd wensten te zien.
De rechtbank achtte bij Volkert v.d.G een levenslange straf niet mogelijk omdat:

• hij geen strafblad had
• er maar één moord was gepleegd
• hij spijt had betuigd.

Tot slot

In Nederland zijn sinds 1954 ongeveer 30 mensen veroordeeld tot levenslange gevangenisstraffen.
Opvallend is dat de laatste jaren het vonnis 'levenslange celstraf' steeds vaker wordt geveld. In 2004 werden 5 levenslang veroordelingen uitgesproken, en in 2005 vonniste de rechter 8 keer tot levenslang. Deze buitenproportionele verhoging heeft meerdere redenen:

• De druk van de Nederlandse bevolking om strenger te straffen is gegroeid in de loop der jaren. Blijkbaar heeft de Nederlander genoeg van de redelijk 'softe' aanpak van misdadigers, die vooral in de 80-er jaren opgeld deed in Nederland. Daar zal niet weinig aan meewerken dat in de Nederlandse politiek de stellingen het laatste decennium ten opzichte van 'levensberovers en terroristen' zijn verhard.
• De drempel voor rechters om levenslang op te leggen wordt steeds lager. Het heeft er alle schijn van dat hoe meer levenslange vonnissen er worden opgelegd, hoe makkelijker het voor de rechters wordt om zo'n vonnis uit te spreken. Een soort gewenning bij de rechterlijke macht dus.
• De regeling van de vervroegde invrijheidstelling, waarbij gevangenen met tijdelijke straffen vrijwel automatisch op vrije voeten komen nadat 2/3 van de straf is uitgezeten was tot voor kort een stimulans om levenslang te willen straffen. Een straf van 20 jaar wordt bijna altijd 'maar' 13,4 jaar. Dat dit het rechtvaardigheidsgevoel in Nederland weinig recht doet in het geval van gruwelijke moorden behoeft weinig betoog, vooral als er geen TBR aan de straf kan worden verbonden. De rechter heeft dan weinig andere keus dan naar een levenslange gevangenisstraf te grijpen.Overigens heeft men onlangs de maximale duur van de tijdelijke gevangenisstraf verhoogd van 20 jaar naar 30 jaar. De algemene verwachting is dat het aantal levenslange straf vonnissen daarom zal afnemen.

Iemand tot het eind van zijn dagen zijn vrijheid ontnemen blijft een moeilijk onderwerp, zeker voor de professionelen in de criminele strafuitvoering. Er gaan telkens weer stemmen op om van de levenslange vrijheidsontneming af te zien. Zeker nu er wordt gezinspeeld dat gratie mogelijk is, maar het uiterst zelden wordt gegeven.
In de maatschappij heersen andere ondertonen. De nietsontziende wijze waarop bijvoorbeeld terroristen te werk gaan geven weinig ruimte voor 'genade.' In zulke gevallen is de levenslange gevangenisstraf een handreiking naar genoegdoening voor het grote publiek. De bal ligt nu weer bij de rechters en niet bij de politiek. Gelukkig is de doodstraf al zo'n 135 jaar afgeschaft. Die discussie hoeft niet meer gevoerd te worden, al wordt levenslange celstraf door velen gezien als een levend-dood verklaring.

Lees verder

• Moorden in Nederland: feiten en cijfers
• Moordenaars in Nederland
• Politieke moorden: Pim Fortuyn