De Gated Communities in São Paulo: De Urbane Segregatie

Een verschijnsel dat je veel in Latijns-Amerika ziet de laatste twee decennia zijn de ommuurde gemeenschappen, of ‘Gated Communities’ hoe ze ook wel genoemd worden. Gated Communities zijn homogene geprivatiseerde afgesloten en beveiligde ruimtes voor residentie, consumptie, recreatie en werk en zorgen voor segregatie in veel steden. Zo ook in de stad São Paulo (Brazilië). In dit artikel wordt er gekeken naar de effecten die deze communities hebben op de maatschappij van de stad. Vanwege angst voor geweld en criminaliteit trekken de midden en upper-klasse zich terug uit de openbare ruimte waardoor die alleen nog maar bestemd is voor de arme, gemarginaliseerde en daklozen. De consequenties hiervan zijn dat het karakter van de openbare ruimte en van bevolkingsparticipatie in het openbare leven veranderd.

Dit is het geval in veel Latijns-Amerikaanse steden. In dit artikel – wat gebaseerd is op het essay van Teresa P.R. Caldeira, wat afstamt uit 1999 en daardoor kunnen sommige gegevens wat verouderd zijn– wordt er voornamelijk gekeken naar de situatie in São Paulo, Brazilië.

São Paulo

São Paulo is de grootste stad van Brazilië en een van de grootste van Latijns-Amerika (ongeveer 17 miljoen inwoners). De Braziliaanse maatschappij is een van de meest ongelijke in de wereld (Gini Coëfficientie van 0.57, # 117 klassering¹.
Hierdoor is de ruimtelijke segregatie erg zichtbaar in het land. Dit is ook terug te zien in een stad als São Paulo, waar tussen 1940 en 1980 er grote (fysieke) afstanden waren tussen de verschillende sociale groepen. De midden en upper-klasse woonde namelijk in het centrum van de stad en de armen in die periferie. Sinds de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw hebben een combinatie van verschillende processen hier een verandering in gebracht. Zo is de fysieke afstand tussen arm en rijk afgenomen, maar zijn de manieren om hen te scheiden alleen maar toegenomen en zichtbaarder geworden.
Deze vier processen dienen nader te worden uitgelegd om de verandering en de situatie te kunnen begrijpen.

De vier processen van transformatie: Het bouwen van muren

De eerste is de economische recessie van de jaren tachtig en begin jaren negentig, die gekenmerkt werd door hoge inflatie (soms wel hoger dan 1.000%) en toenemende armoede en nog meer ongelijkheid². De jaren tachtig staan in Brazilië en andere landen in Latijns-Amerika bekent als “het verloren decennium”. Deze economische crisis was voor de armen erg desastreus en verergerde de welvaartsongelijkheid nog meer in Brazilië.
De periferie van de stad werd daardoor onbetaalbaar voor de armen. Dit was namelijk de plek waar sinds de jaren 40 de arbeidersklasse hun eigen huizen bouwde. Ze kochten hier namelijk een goedkoop stukje grond ver weg van het centrum van de stad en zonder infrastructuur of publieke voorzieningen. Mensen deden er tientallen jaren over om hun huis of buurt/wijk te verbeteren. Onder andere op deze manier groeide de stad tussen 1950 en 1980.
Vanwege de economische crisis werden de opkomende generaties de mogelijkheden en kansen ontnomen om huiseigenaren te worden. Hierdoor werden zij min of meer verplicht te verhuizen naar de favelas (krottenwijken) en cortiços (zogenaamde huurkazernes) in het centrale gedeelte van de stad of in afgelegene gemeentes in de metropoolregio.
In 1973 woonde ongeveer 1.1% van São Paulo’s bevolking in favela's, in 1980 was dit aantal al verdubbeld naar 2.2%, en in 1987 was het al 8.8% en in 1993 zelfs 19.4% - wat betekende dat er in 1993 1,902,000 mensen in São Paulo in een favela woonde.

De tweede verandering was de terugkomst van een democratische regering in 1985 in Brazilië, na 21 jaar van militaire dictatuur.
Deze democratische consolidatie had enkele consequenties voor het urbane milieu. Sociale bewegingen van huiseigenaren hebben sinds de mid jaren zeventig druk uitgeoefend op lokale overheden voor infrastructurele verbeteringen en gemeentelijke voorzieningen en om stukken grond te legaliseren – die voorheen vaak illegaal waren aangekocht door de bewoners. Door deze druk veranderde de prioriteit van de lokale overheid om flink te investeren in de periferie. Ook hebben de sociale bewegingen de gemeentelijke overheden zover gekregen om amnestie te verlenen aan de illegale huizenbouwers, wat resulteerde in regularisatie van percelen en de integratie ervan in de legale grondmarkt. De keerzijde hiervan was echter dat er een afname kwam van goedkope bouwkavels op de markt. Want de kavels in de gebieden met een goede infrastructuur en huizen die op een legale manier waren gebouwd zijn duurder dan illegale in onderontwikkelde gebieden. Hierdoor werden deze gebieden voor de al in armoede levende deel van de bevolking en de economische crisis van de jaren tachtig helemaal onbereikbaar en onbetaalbaar en zo gedwongen om naar de favela's en huurkazernes te gaan.

De derde verandering was gedurende de jaren tachtig, waarin São Paulo’s economische activiteiten begonnen te veranderen. Net zoals veel metropolen in de wereld, in die tijd, was er een toename van de tertiaire sector (dienstensector) in São Paulo. De stad was inmiddels zijn lijdende positie als industriestad van het land kwijtgeraakt aan andere gebieden binnen de deelstaat, en werd voornamelijk een financieel en handels centrum en gespecialiseerd in andere diensten. Dit proces had enkele consequenties voor het urbane milieu. De oudste industriële gebieden van de stad gingen door een gecombineerd proces van verslechtering en gentrificatie. Zo werden verlaten appartementen en fabrieken, in gebieden bij de binnenstad, getransformeerd tot huurkazernes. De grootste zorg was echter de verplaatsing van de diensten en commercie van het centrum naar gebieden in de periferie (voornamelijk de westelijke en zuidelijke zones van de stad). Zo werden grote winkelcentra (naar Amerikaans model) gebouwd in afgelegen en geïsoleerde gebieden van de oude periferie en werden oude winkel gebieden verlaten en achtergelaten aan daklozen en straatverkopers.

Het vierde proces van verandering is gerelateerd aan het nieuwe patroon van urbane residentiële segregatie.
Criminaliteit is aan het toenemen sinds de mid jaren tachtig, maar het meest serieuze element van de toename van geweld in São Paul is het politie geweld. In het begin van de jaren negentig doodde de militaire politie meer dan 1.000 verdachte per jaar. Vanwege deze toename van geweld, onveiligheid en angst beginnen burgers nieuwe middelen en strategieën te zoeken en toe te passen. Deze middelen en strategieën hebben grote invloed op het landschap van de stad, de patronen van residentie en circulatie, de gewoontes en gebeuren van mensen m.b.t. het gebruik van de straten en het openbaar vervoer.
Het resultaat is dat São Paulo vandaag de dag (en vele andere Latijns-Amerikaanse steden) een 'stad van muren' is. Fysieke barrières zijn overal gebouwd, niet alleen rond huizen of appartementencomplexen, maar ook rond parken, pleinen, kantoorgebouwen en scholen. De huizen en appartementen die voorheen via een tuin aan een straat grensde zijn nu gescheiden door hoge hekken en muren die elektronisch en door bewapende beveiligers bewaakt worden. Dit creëert allerlei nieuwe soorten constructies en logica van veiligheid en afstand en laat zo tevens een bepaalde status zien. Hierdoor veranderd het karakter van het publieke leven/domein en de publieke interacties.

Ondanks dat de nieuwe enclave voor verschillende doeleinde gebruikt worden (wonen, werken, recreatie of consumptie) hebben ze allemaal enkele basis eigenschappen. Deze zijn dat het privé eigendom voor collectief gebruik zijn; ze fysiek geïsoleerd zijn, d.m.v. muren of afgelegen legen plekken waar ze zijn gebouwd; ze zijn naar binnen toe gericht en niet naar de straat; ze worden bewaakt door bewapende beveiligers en elektronische beveiligingssystemen die zo regels van insluiting en uitsluiting handhaven; daarnaast zijn het flexibele enclaves, dat wil zeggen vanwege hun omvang, technieken van communicatie, gecombineerde plekken voor werk en de beveiligingssystemen, beschikken ze in principe over alles wat nodig is binnen privé en anonieme gebieden en kunnen ze overal staan, onafhankelijk van de omgeving. Zo vind je vele van deze enclaves dus ook gewoon pal naast favela's. Als laatste zijn deze enclaves sociaal homogene gebieden, voornamelijk voor de midden en upperklasse.

Zoals al eerder vermeld worden deze gebouwen geassocieerd met een bepaalde status. Deze constructie als statussymbolen vergroot echter de sociale afstanden tussen mensen.

Advertenties voor de gesegregeerde enclaves voor de rijken

Prof. Caldeira heeft voor dit onderzoek ook gekeken naar de onroerend goed advertenties voor dit soort 'gesloten appartementen' – in kranten (O Estado de S. Paulo) van 1975 tot 1995 - dit omdat dit soort advertenties ons iets kunnen vertellen over de levensstijl van de midden en upper-klasse. Daarnaast openbaren dit soort advertenties niet alleen de nieuwe codes van sociaal onderscheid, maar behandelen ze scheiding, isolement en bescherming als een vorm van status.
In de advertenties worden dit soort appartementen voorgesteld als de “totale manier van leven” en zouden een alternatief bieden tegen de kwaliteit van het leven die de stad zelf biedt en zijn verslechterende openbare ruimte. Ze schetsen eigenlijk een beeld van een eiland waar men iedere dag naar terug kan keren, om de stad en zijn verslechterende milieu te ontvluchten en om een exclusieve wereld van plezier onder gelijke te treffen met een hoge mate van veiligheid. Deze gesloten appartementen zijn verafgelegen en daarom is het de bedoeling dat zij onafhankelijk en zo compleet mogelijk zijn om dit te compenseren. Je kunt het dan ook zo gek niet verzinnen of deze appartementen hebben het. Enkele voorbeelden zijn: drogisterij/apotheek, zonnebank, sauna’s en zwembaden, eigen bibliotheek, psycholoog en sport leraars, huisdierenopvang, gezondheidscentrum en er is zelfs speciaal personeel voor schoonmaak (huis, auto) en om de dagelijkse boodschappen te doen etc. Echter het paradoxale hieraan is dat waar hogere inkomens gentrificeren daar zijn ook lagere inkomens arbeidsplaatsen nodig; dus de rijkere en de armere zijn afhankelijk van elkaar.

Het is zelfs zo, in de context van toenemende angst voor criminaliteit, waar de armen vaak tot geassocieerd worden, zijn de rijkere wel afhankelijk van hun diensten – het dienstmeisje dat in een favela woont komt wel dagelijks het huishouden doen o.a.. Zij hebben dan ook een ambigue relatie, van afhankelijkheid maar ook ontwijkend, intimiteit en wantrouwen, met elkaar. Desondanks hebben zij echter wel een sterke en intimiderende manier van controleren over de mensen (‘dienaars’) die daar werken, wat ook als zodanig geadverteerd wordt. Enkele manier zijn het machtigen van arbeiders om andere te controleren, zo worden arbeiders vereist om hun identificatie te tonen bij het enteren en verlaten van het pand en worden hun persoonlijke bezittingen doorzocht wanneer zij hun werk verlaten.

Het andere kenmerk van deze gesloten appartementen is het isolement en de afstand tot de stad, wat gepresenteerd wordt als de mogelijkheid op een betere levensstijl. Het laatste wordt zelfs uitgedrukt door de locatie van het gebouw in de “natuur” en door het gebruik van ecologische discoursen. Het is duidelijk in de advertenties dat isolement scheiding betekent van diegene die worden beschouwd als sociaal minderwaardig en dat de hoofdfactor om dit te verzekeren beveiliging is. Dit betekent dus hoge hekken en muren rondom het appartement, bewakers die vierentwintig uur per dag de ingang controleren en verscheidene andere faciliteiten en diensten om de veiligheid te waarborgen. Veiligheid en controle zijn de condities om "de ander"³ buiten te houden. Kort gezegd zou het te kort door de bocht zijn om veiligheid uitsluitend te relateren aan criminaliteit, want daarmee wordt er verzuimd om de andere factoren die het creëert te erkennen. Het nieuwe systeem van veiligheid biedt namelijk niet alleen bescherming tegen misdaad, maar creëert ook gesegregeerde plaatsen waarin het gebruik van uitsluiting voorzichtig en rigoureus uitgeoefend wordt.
Deze segregatie zal in het volgende kopje verder verduidelijkt worden.

De aanval op de openbare ruimte

In vier punten zijn de karakteristieken van São Paulo’s gesloten appartementen die aanleiding geven tot de segregatie te verduidelijken. De eerste is namelijk dat zij twee verschillende instrumenten gebruiken om expliciete scheidingen te creëren: namelijk door fysieke barrières zoals hekken en muren en door de grote lege ruimtes, waar deze enclaves gebouwd zijn, die afstanden creëren en zodoende de voetgangers circulatie ontmoedigd. Ten tweede wordt deze scheiding nog gegarandeerd door private beveiligingssystemen, waarin controle en toezicht zorgen voor interne homogeniteit en isolement. Ten derde, deze enclaves zijn private werelden die inwaarts gericht zijn. Dat wil zeggen het ontwerp van het gebouw en de mensen die er inwonen sluiten zich af voor de buitenwereld. Het vierde punt is dat deze enclaves er naar streven om zo onafhankelijk mogelijk te zijn en dat ze een leven buiten de muren verbieden, omdat deze negatief geassocieerd wordt. De enclaves zijn niet ondergeschikt aan de openbare straten of de omringende gebouwen en instellingen. De relatie die zij met de rest van de stad en openbare ruimte hebben is er een van ontwijking, ofwel zij keren hun rug naar hen toe. Derhalve worden de openbare straten een plaats waar de elite zich alleen met de auto verplaatst en de armere mensen alleen per voet of het openbaar vervoer. Lopen op de openbare straten wordt op deze manier een teken van klasse, en niet alleen in São Paulo maar in meerdere steden wereldwijd, en is dus een activiteit waarvan de elite zich onttrekt. Zij willen voorkomen dat het straatleven hun enclaves entert.

Private enclaves en de segregatie die zij creëren ontkennen veel basis elementen die het publieke leven vertegenwoordigd: Voorrang en de openheid van straten, de vrije circulatie van menigten en voertuigen, onpersoonlijke en anonieme ontmoetingen van voetgangers, niet voorgeprogrammeerde vreugde en samenkomen op straten en pleinen, de aanwezigheid van mensen van verschillende sociale achtergronden, kijken naar winkel etalages, winkelen, zitten in een café of een terrasje, etc.

Publieke domein: ongelijkheid en grenzen

Caldeira beargumenteerd in haar essay dat in steden waar ommuurde enclaves ruimtelijke segregatie produceren, sociale ongelijkheid tamelijk expliciet wordt. Ook zegt zij dat in deze steden de alledaagse interactie tussen de bewoners en de mensen van andere sociale groepen aanzienlijk afnemen en dat publieke ontmoetingen voornamelijk binnen beschermde en relatief homogene groepen gebeuren.

Wanneer grenzen gekruist worden in dit soort type steden, dan is er agressie, angst en een gevoel van dat men niet beschermd is; met andere woorden, er is wantrouwen en gevaar. Bewoners van alle sociale groepen hebben een gevoel van uitsluiting en restrictie. Voor sommige is het gevoel van uitsluiting duidelijk. De meer vermogende mensen die in de exclusieve enclaves wonen voelen zich echter ook begrenst; hun gevoel van angst zorgt ervoor dat zij zich niet begeven op plekken en houdt hen weg van mensen die hun mentale kaart van de stad als gevaarlijk identificeert.

De hedendaagse stedelijke segregatie is aanvullend aan de kwestie van het stedelijke geweld. Namelijk de angst voor criminaliteit wordt gebruikt voor het goedkeuren van toenemende maatregelen voor veiligheid en bewaking. Aan de andere kant, als steeds meer mensen dagelijks over criminaliteit praten wordt het de context waarin bewoners stereotype gaan creëren als zij verschillende sociale groepen als gevaarlijk gaan typeren en daardoor als mensen om bang voor te zijn en die ontweken moeten worden.

De alledaagse discussie over criminaliteit creëert rigide symbolische verschillen tussen sociale groepen die hen proberen met goed of kwaad te typeren. Op deze manier dragen zij bij aan de constructie van inflexibele separatie die in zekere zin vergelijkbaar zijn aan stadsmuren. Beide dwingen tot keiharde grenzen. Kort gezegd, een consequentie van het leven in een stad die gesegregeerd is door enclaves is dat heterogene contacten afnemen en sociale verschillen meer rigide ervaren worden en het in de buurt zijn bij mensen van verschillende sociale groepen die als gevaarlijk worden beschouwd, benadrukken ongelijkheid en afstand.

“Wanneer sommige mensen de toegang geweigerd wordt tot bepaalde gebieden of ruimtes en wanneer aangenomen wordt dat verschillende groepen niet met elkaar om gaan in de openbare ruimte, dan zijn verwijzingen naar de universele beginselen van gelijkheid en vrijheid voor het sociale leven niet langer mogelijk. De consequenties van deze nieuwe afzonderlijkheid en restricties voor het publieke leven zijn serieus: verdedigende architectuur en zelfs steden planning verergerd het conflict alleen maar i.p.v. voorkomen. Een van de condities die nodig zijn voor democratie is dat mensen anderen van andere sociale verschillende groepen erkennen en aanvaren als medeburger, dus als mensen die dezelfde rechten hebben. Als dit niet gebeurd, is het duidelijk dat hedendaagse steden die gesegregeerd zijn door ommuurde gemeenschappen geen gebieden zijn die condities generen die bevorderlijk zijn voor de democratie. ‘Steden van muren’ versterken burgerschap niet, maar dragen eerder bij aan de corrosie ervan” (Caldeira 1999).