Het ontstaan en de ontwikkeling van complex sociaal gedrag

De voorvaderen van wolven en wilde honden begonnen miljoenen jaren geleden met de ontwikkeling van samenwerkingsvormen, zoals het jagen in troepen. Hierdoor konden en kunnen zij nog steeds grote prooien met meer succes en minder levensgevaar aanvallen dan de alleen jagende dieren.

De familieclans

Wanneer dergelijke wolven - of wilde honden groepen niet te groot zijn, bestaan ze gewoonlijk uit naaste familieleden. Soms is de organisatie binnen de groep erg los. Toch bezit zo'n groep dikwijls een gerespecteerd leider of een aantal dominerende volwassen dieren die de voorrang hebben boven de jongere, zwakkere of minder ervaren groepsleden.

Zulke familieclans zijn nog betrekkelijk primitief. Er ontstonden pas meer ontwikkelde sociale groeperingen onder de zoogdieren, toen de primaten (de voorlopers van de mens) redelijk goede hersenen kregen. Sommige apen leven in zo'n hecht groepsverband dat ze zelfs niet meer in staat blijken te zijn om een zelfstandig leven te leiden. Bavianen bijvoorbeeld leven zeer sociaal. Zij hebben zich op de Afrikaanse vlakten kunnen handhaven, dankzij het gezamenlijke optreden van de mannetjes in gevechtssituaties. Chimpansees en gorilla's hebben een ander soort sociale organisatie. Maar geen van al deze organisaties kan tippen aan het peil van zelfs de meest primitieve vorm van de menselijke samenleving.

De Australopithecus

Eerst met het verschijnen van de mensaap Australopithecus (ongeveer 5 miljoen jaar geleden) kwam de ontwikkeling van een complex sociaal gedrag werkelijk op gang. Deze 1.50 m grote, 75 pond wegende schepsels konden zich slechts redden (in een wereld waar grotere en gevaarlijker dieren de overhand hadden) door gebruik te maken van een sociale organisatie
op een voor zoogdieren ongekend hoog niveau.

De Australopithecinae waren loyaal aan hun groep, zodat de leden op elkaar konden vertrouwen bij de verdediging, de jacht en de voedselvoorziening. Ze hadden waarschijnlijk een soort taakverdeling, waarbij de vrouwen de kinderen verzorgden, plantaardig voedsel verzamelden en misschien klein wild vingen. De mannen daarentegen jaagden op groter wild en droegen zorg voor de verdediging.

Het feit dat de Austraopithecinae tweevoeters waren, stelde hen in staat primitieve wapens (zoals houten knuppels) te vervaardigen. Ook moeten ze de kunst hebben verstaan deze wapens effectief te gebruiken en hun prooi in slimheid te overtreffen. Het jaagvermogen van deze mensaap maakte een lange periode van ontwikkeling door. Er waren miljoenen jaren ervaring voor nodig. Daarbij was dit jaagvermogen aan de ene kant afhankelijk van de sociale organisatie, maar vormde het aan de andere kant tegelijkertijd de stimulans voor het ontstaan en instandhouden van die organisatie.

Ontwikkeling van de hersenen

Wellicht de belangrijkste bijdrage van een succesvol jagersbestaan was dat dit de ontwikkeling van de hersenen bevorderde. De hersenen werden steeds complexer en dat leidde tot de meest menselijke van alle door de mens verworven vaardigheden, namelijk de spraak.

Hoe en wanneer de menselijke taal precies ontstaan is, kan niemand met zekerheid zeggen. Wel is het waarschijnlijk zo dat de opvolger van de Australopithecus, de Homo erectus (de eerste werkelijke mens) bezig was met de ontwikkeling van een primitieve taal.

De Homo erectus

Communicatie is een onmisbare factor in een gevorderde maatschappij. De spraak is daarbij het beste communicatiemiddel. Zeker wanneer we dat vergelijken met andere vormen van communicatie. Zo zijn de chemische feromonen van de insecten over het algemeen alleen geschikt voor korte afstanden en werken de visuele signalen die veel dieren gebruiken, slechts als zender en ontvanger elkaar kunnen zien. De geluiden die door andere dieren worden gebruikt, zijn voornamelijk waarschuwingssignalen en uitingen van paringsdrift.

daarentegen was de vroege mens met zijn rudimentaire taal waarschijnlijk al in staat om commando's te geven (jij gaat rechtdoor, terwijl ik de heuvel oploop), informatie over te brengen (ik heb een leeuw gezien in de kloof), overleg te plegen (zullen we het kamp opbreken?) en als belangrijkste punt: die informatie te verspreiden over de hele gemeenschap. Daarmee maakt de taal de ervaring van een van de groepsleden tot de ervaring van allen. Zelfs de kennis van al lang overleden groepsgenoten bleef nuttig als bijdrage aan de tradities van de groep en als onderdeel van het cultuureigen.
Kortom: toegerust met een eenvoudige maar toereikende taal was de Homo erectus op weg naar de moderne mens, hoewel
het enorme succes dat in de toekomst lag nog lang niet te voorspellen was.

De Homo sapiens

De Homo erectus leek niet bijzonder belangrijk. Hij was niet talrijk en vergeleken met de andere dieren op aarde was hij lichamelijk zwak (evenals de hedendaagse mens). De Homo erectus had echter vrij grote, groeiende hersenen, een rudimentaire taal en een vooruitgaande beschaving, die hij van generatie op generatie kon doorgeven. Door deze essentiele factoren was zijn moderne afstammeling (de Homo sapiens) in staat om de superorganismen van de menselijke samenlevingen te creeren en daarmee de wereld te veroveren.

Sinds ongeveer 300.000 jaar geleden de Homo sapiens is ontstaan, is de biologische evolutie van de mens gekenmerkt door zijn culturele en sociale evolutie. Lichamelijk heeft de mens maar weinig veranderingen ondergaan (Een mens uit het Stenen
Tijdperk zou op de juiste wijze gekleed en gekapt niet opvallen in de straten van New York of Parijs). Het is echter juist de spectaculaire en snel ontwikkelende samenleving waaraan de hedendaagse mens zijn huidige positie te danken heeft.