De huidige bedreiging van geweld in Brazilië

Braziliaanse steden gaan gebukt onder een stroom van criminaliteit en geweld. Dat is althans het beeld dat men krijgt voorgeschoteld als het land weer eens in een nieuwsitem voorbij komt of van een Braziliaanse film (Cidade de Deus, Tropa de Elite bijv.). Ik zal dit beeld ook zeker niet ontkennen, maar ik zou dit eenzijdige beeld graag wat willen nuanceren en proberen uit te leggen van het hoe en waarom van dit geweldspiraal dat dit land teistert. Van 1964 t/m 1985 was Brazilië een militaire dictatuur (de langste in Zuid-Amerika en de eerste in een cyclus van autoritaire regimes die repressie en staatsterreur introduceerde als een systematische en dogmatische element), echter heeft de terugkeer naar het democratisch bestel niet gezorgd voor een vermindering van het geweldsprobleem en onveiligheid binnen de maatschappij vandaag de dag.

Maar waar komt dit geweld vandaan? Het sociale geweld en de conflicten zijn veel pluriformer dan men krijgt voorgeschoteld. Dit geweld en onveiligheid wordt namelijk te snel geassocieerd met alleen de onderlaag van de bevolking (de armen) of met linkse-radicale bewegingen, maar geweld is een alledaagse optie, sinds de mid-jaren tachtig, geworden voor grootgrondbezitters, winkel eigenaren, politieagenten, criminele bendes en drugsbaronnen en in sommige plaatsten in het achterland ook voor politici.

Sociale conflicten en geweld

Een van het grootste probleem van Brazilië is de diepgewortelde sociale ongelijkheid (Gini Coëfficientie van 0.57, # 117 klassering¹) en uitsluiting van de maatschappij. Dit zorgt naast de wijdverspreide armoede ook voor systematische uitsluiting van bronnen voor de alledaagse levensonderhoud (werk, loon, stuk grond), publieke welvaartsprogramma's, politieke participatie en van de natie als geheel. Deze uitsluiting heeft veelal te maken met klasse en etniciteit. Armoede en uitsluiting werken ook tegen de democratische consensus en de stabiliteit. Daarnaast zorgen zij niet alleen voor 'structureel geweld' zij voeden ook uitbarsting van gewelddadige conflicten.

Geweld en sociale conflicten kennen een lange geschiedenis in Brazilië en gaan zelfs terug tot aan de koloniale periode. De koloniale maatschappij van Brazilië werd opgebouwd op slavernij (wat pas officieel in 1888 werd afgeschaft). Daarnaast kun je de repressie van sociaal protest en de regionale opstanden in de negentiende eeuw ook tot het geweld rekenen. Tot op de dag van vandaag worden er bij conflicten tussen twee of meerdere partijen vaak gebruik gemaakt van geweld, voornamelijk door de partij die een machtigere positie heeft.

Geweld werd regelmatig gebruikt door private partijen of door de zogenaamde "krachten van de wet" tegen sociale activisten en landloze boeren die een stuk grond bezetten, inheemse gemeenschappen, of goudzoekers die verwijderd worden van hun terrein. Voornamelijk in het binnenland van Brazilië (richting de Amazone) is er veel geweld, uitgeoefend door de grootgrondbezitters tegen de lokale bevolking. De Staat is niet in staat om zijn eigen wet legitiem en vreedzaam te handhaven. Dit alles draagt bij aan het klimaat waarin geweld als een normale optie wordt gezien voor het oplossen van conflicten.

Ter voorbeeld: in 1987 werd een staking door havenarbeiders en olieraffinaderij werkers terneergeslagen door het leger en de marine.
Ook tegen leden van de MST -een beweging voor landloze boeren, die landhervorming wil realiseren- wordt er regelmatig hard opgetreden, door de overheid zelf (militaire politie) of door de grootgrondbezitters die bewapende beveiligers inzetten. Nu moet er gezegd worden dat de MST in de loop der tijd (mid-jaren negentig) ook steeds gewelddadiger is geworden, maar de tegenreacties waren bijna altijd disproportioneel. Het lijkt er zelfs op dat de regering gevangen zit, qua de rurale kwestie betreft, tussen de beweging die strijd voor landhervorming (MST) en tussen de machtige fractie van het congres die voornamelijk de grootgrondbezitters representeren en zo proberen om een te snelle modernisatie van de sociale relaties op het platteland tegen te houden.

De nieuwe oorlog: misdaad tegen de maatschappij

"Het probleem van misdaad en onveiligheid in Brazilië heeft niet alleen te maken met de onbekwaamheid van de Staat om de veiligheid van zijn burgers te garanderen, noch met de periodieke opzettelijke schending van de rechten van de arme lagen van de bevolking door de politiemacht, maar met de actieve compliance van een groot aantal ordehandhavers met alledaagse buitensporig geweld dat gerelateerd is aan de georganiseerde misdaad" (Koonings 1999). Dit probleem komt opvallend veel voor in de stad Rio de Janeiro, maar de vele verslagen over stedelijk geweld, georganiseerde misdaad en de arbitrariteit van de politie in deze metropool is niet per definitie geldig voor heel Brazilië. Desondanks komen vele problemen ook voor in de andere grote steden in Brazilië. Daarnaast zorgt de situatie in Rio de Janeiro voor een algemeen gevoel van angst in het land dat door de verschillende lagen van de bevolking gedeeld wordt. Echter ervaren de verschillende groepen dit stedelijk geweld geheel verschillend en dit reflecteert in de sociale scheiding dat kenmerkend is voor de stedelijke maatschappij van Brazilië.

Ten opzichte van de lange geschiedenis van stedelijke criminaliteit en geweld in Brazilië kent de drugs gerelateerde criminaliteit een veel kortere geschiedenis. Sinds eind jaren 1970 is er een toename van dit soort criminaliteit, toen Brazilië en voornamelijk Rio de Janeiro een doorvoerhaven voor cocaïne uit de Andeslanden² werd voor de Europese markten en zelf ook een groeiende verbruikers markt kreeg. Deze toename van cocaïne smokkel bendes in de favela's van Rio de Janeiro zorgde voor een sterke toename van geavanceerde wapens onder de bende leden in de favela's. Tegelijkertijd kregen de criminele activiteiten zoals ontvoering en het smokkelen van drugs een meer georganiseerde vorm. In de jaren 1990 leek het geweld tussen de drugsbendes en de politie wel op een burgeroorlog, zo erg ging het eraan toe. Dit leidde niet alleen tot een toename van het geweldsniveau maar ook tot het algemene gevoel van angst in de stad.

De toename van deze drugs gerelateerde criminele activiteiten zorgde voor een toename van willekeurig politiegeweld tegen inwoners van favela's tijdens de zogenaamde "blitz" operaties tegen de drugsbendes. Belangrijk is nog om te vermelden dat dit soort operaties een lang gevestigd politiegebruik zijn en worden verder onder druk gezet door politici en de publieke opinie, van de middenklasse, om het probleem van criminaliteit en wetteloosheid tegen te gaan. Dit leidt tot een situatie waarin de arme mensen uit de favela's constant in een staat van angst leven van gevangen zitten in het geweld tussen de rivaliserende bendes, of tussen de criminelen en de ordehandhavers (politie & militaire politie). Dit bied kansen voor de georganiseerde drugsbendes in de favela's om alternatieve manieren van veiligheid en orde te bieden aan de inwoners van de favela's.
Daarnaast, voornamelijk in Rio de Janeiro, zijn vele leden van de civiele en militaire politie eenheden betrokken bij criminelen activiteiten zoals ontvoeringen, moorden en drugssmokkel. Op 29 augustus 1993 werden in de favela Vigário Geral eenentwintig (onschuldige) mensen vermoord door een zwaar bewapende en gemaskerde doodseskader. Het vermoeden bestond al vrij snel dat het zou gaan om een vergeldingsactie voor vier militaire politieagenten die tijdens een eerdere inval in die favela werden doodgeschoten door leden van de lokale drugsbende.³ Een maand eerder (23 juli) werden bij de Candelária kerk in Rio 's nachts acht straatkinderen doodgeschoten door politieagenten. In de zaak van Vigário Geral is uiteindelijk één militaire politieagent veroordeeld en in de zaak van de Candelária kerk twee.4

In November 1994 besloot de deelstaat Rio de Janeiro en de federale autoriteiten tot het lanceren van een federale interventie in de stad Rio de Janeiro, door het sturen van bewapende eenheden naar de favelas om af te rekenen met de drugsbendes. Deze operatie duurde tot halverwege 1995 zonder enig lange termijn effect tegen criminaliteit of het reduceren van geweld. Het zorgde uiteindelijk alleen maar voor verwarring in hoe het probleem van ordehandhaving behandeld moest worden.

Conclusie

Na dit korte artikel, waarin ik geprobeerd heb kort maar zo uitgebreid mogelijk het geweldsprobleem van Brazilië te beschrijven en waar het vandaan komt, kun je wel concluderen dat dit een complexe maar ook extreme situatie betreft en dat de problemen van geweld, angst en onveiligheid niet adequate aangepakt zijn, voornamelijk wat betreft de armen en diegenen die uitgesloten worden van de samenleving. Sinds de terugkeer van democratie in Brazilië is het systematische negeren van individuele vrijheden en schenden van mensenrechten door de regering beëindigd, maar het heeft ook geleid tot een meer verspreide en zelfs misschien wel wijdverspreide vorm van geweld en schending van mensenrechten door een gefragmenteerde set van actoren, i.p.v. een autoritair regime, dat als dader maar ook als slachtoffer optreed van een nieuw soort van geweld.

Daarnaast wordt het gebruik van geweld als een normale optie gezien, omdat het door de jaren, decennia en eeuwen heen wordt gebruikt door verschillende (sociale) klasse - van hoog naar laag - en zelfs door de ordehandhavers wordt geweld te pas en te onpas gebruikt -voornamelijk tegen de arme bevolking- waardoor je een scheve verhouding creëert.
Het is een gecombineerd probleem van armoede en sociale uitsluiting enerzijds en de verspreiding van alledaags geweld (wat al sinds de koloniale periode aanwezig is en gebruikt wordt door 'machtigere' partijen) en het falen van de rechtstaat anderzijds.

Ook aan te raden

Hoe sociale uitsluiting en toenemend geweld in São Paulo een wisselwerking vormen en hoe de hogere middenklasse en elite hierop reageren en zorgen voor een gesegregeerde stad is goed te lezen in dit artikel: 'De Gated Communities in São Paulo: De Urbane Segregatie'