De apartheid in Zuid-Afrika en de kerken, 2e helft 20e eeuw

De speciale relatie Nederland – Zuid-Afrika, die bestaat sinds Jan van Riebeeck de Kaapkolonie stichtte, ligt ongetwijfeld ten grondslag aan de grote betrokkenheid van Nederland bij de anti-apartheidsbeweging in de 2e helftvan de 20e eeuw. Ook de calvinistische kerken speelden daarin een duidelijke rol. Niet alleen in Nederland, ook de zusterkerken in Zuid-Afrika waren betrokken bij (steun aan of juist bestrijding van) de apartheid.

Inhoud

• De calvinistische kerken in Zuid-Afrika in de tweede helft van de 20e eeuw
• De Nederduitse Gereformeerde Kerk (NGK)
• Einde apartheid
• De Gereformeerde Kerk in Zuid-Afrika (‘de Dopperkerk’)
• De Nederduits Hervormde Kerk
• Kerken in Zuid-Afrika en apartheid
• Multi-raciale kerken
• Rol van de kerken
• De calvinistische kerken in Nederland en de apartheid
• De Gereformeerde Kerken in Nederland
• De houding van de synode
• Breuk
• De invloed op parlement en regering
• De Nederlandse Hervormde Kerk (NHK)
• Politieke invloed

De calvinistische kerken in Zuid-Afrika in de tweede helft van de 20e eeuw

Sinds Jan van Riebeeck in 1652 voor de Oost-Indische Compagnie een ‘verversingsstasie’ aan de zuidpunt van Afrika vestigde, hebben Nederland en Zuid-Afrika zich met elkaar verbonden gevoeld, zeker ook wat kerk en godsdienst betreft. De kolonisten, die met name in de 17e eeuw uit de Nederlanden naar Zuid-Afrika kwamen, waren voor het merendeel de gereformeerde/hervormde religie toegedaan of sloten zich erbij aan. En nog altijd weten de calvinistische kerken in het land zich verbonden en onderhouden vaak nauwe relaties met de zusterkerken in Nederland.
Binnen die calvinistische kerken in Zuid-Afrika waren in de tweede helft van de 20e eeuw drie kerkgenootschappen te onderscheiden:

De Nederduitse Gereformeerde Kerk (NGK)

De grootste van de drie calvinistische kerken in Zuid-Afrika, de NGK, is in het kader van dit artikel ook de belangrijkste vanwege haar nauwe verbondenheid met de, in de tijd van de apartheid, oppermachtige Nationale Partij. Veelal waren de politieke machthebbers die het apartheidsregime in stand hielden lid van die kerk. Tot de NGK behoorden een drietal dochterkerken: een ‘zwarte’ dochterkerk, een ‘bruine’ voor kleurlingen: de Nederduits Gereformeerde Sendingskerk (waartoe de bekende ds. Allan Boesak behoorde) en een voor Indiërs: De Reformed Church in Afrika. Mede door financiële banden was de invloed van ‘moeder’ op de ‘dochters’ groot, hoewel de laatsten vanzelfsprekend kritisch tegenover de apartheid stonden. In de jaren ’80 verenigden de ‘zwarte’ en de ‘bruine’ kerk zich tot de Verenigde Gereformeerde Kerk van Suid-Afrika.

Einde apartheid

In de periode 1986-1994 kwam er, in fasen, een einde aan de apartheid en de overheersing van de blanken in Zuid-Afrika. In 1994 viel definitief het doek voor de blanke suprematie, toen de eerste vrije, democratische verkiezingen het ANC een absolute meerderheid opleverden en Nelson Mandela de eerste zwarte president werd.
In 1986 keerde de NGK zich officieel af van de Apartheid en erkende zij dat het systeem fout was.

De Gereformeerde Kerk in Zuid-Afrika (‘de Dopperkerk’)

De wortels van deze kerk gaan terug op de Afscheiding van 1834 in Nederland. Deze gereformeerde variant in Zuid-Afrika onderhoudt in onze tijd relaties met de Christelijke Gereformeerde Kerken, de Geref. Kerken vrijgemaakte en Nederlands Gereformeerde Kerken in ons land. De Dopperkerk was, zeker in de periode die wij beschrijven, veel kleiner dan de NGK. Ook was zij kritischer ten aanzien van apartheid dan de blanke NGK.

De Nederduits Hervormde Kerk

Deze kleinste van de drie kerkgenootschappen steunde voluit het apartheidsregime en werd (in Nederland, zeker door de anti-apartheidsbewegingen) beschouwd als een racistisch genootschap. In 1982 werd de kerk geschorst tijdens een bijeenkomst van de WARC (het wereldwijde verband van reformatorische kerken) waarop zij het lidmaatschap opzegde. Maar na het einde van het apartheidsregime verbeterden de verhoudingen. In 2004 volgde de aanvraag van de Nederduits Hervormde Kerk om weer lid te mogen worden.

Kerken in Zuid-Afrika en apartheid

Multi-raciale kerken

Naast de drie calvinistische kerkgenootschappen waren er in de periode van apartheid (en zijn er ook nu) multi-raciale kerken in Zuid-Afrika waaronder de rooms-katholieke, de methodistische, de anglicaanse (waartoe de bekende aartbisschop Desmond Tutu behoort), de presbyteriaanse, de lutherse en de verschillende pinksterkerken. De grote meerderheid van deze kerken bestonden (en bestaan) uit zwarten.

Rol van de kerken

Zoals in heel Afrika, spelen ook in Zuid-Afrika kerk en godsdienst een belangrijke rol in de samenleving. Dus speelden de kerken ook een rol van belang tijdens de periode van apartheid, zowel bij de instandhouding als bij de bestrijding ervan. Wat het laatste betreft is de naam Desmond Tutu veelzeggend. Ook moet in dat verband ds. Beyers Naudé (1915-2004) genoemd worden. Hij was in 1963 een van de oprichters van het Christelijk Instituut, een instelling die zich inzette voor verzoening tussen blank en zwart en met name in de jaren ’70 lijnrecht tegenover de Zuid-Afrikaanse overheid kwam te staan.

Juist in kerkelijk verband vinden in Zuid-Afrika veel discussies plaats over politieke zaken. Zo was in de tweede helft van de 20e eeuw de Zuid-Afrikaanse Raad van Kerken – in die periode gevormd door de belangrijkste Engelssprekende kerken en de zwarte NGKerk – een belangrijk forum voor discussie over apartheid. Bovendien gaan de kerkelijke contacten en structuren verder dan de grenzen van de republiek. Een gegeven dat van groot gewicht was in de tijd dat het land worstelde met de apartheid; de contacten via de Wereldraad van kerken, via de WARC en via de verbanden van gereformeerde kerken waren belangrijk, vooral voor de kritisch ingestelde kerken in Zuid-Afrika.

De calvinistische kerken in Nederland en de apartheid

Het precies onderscheiden van de verschillende reformatorische / calvinistische / hervormde / gereformeerde kerken in ons land is uiterst ingewikkeld. Het zou uitgebreide schema’s en veel ruimte vergen. Maar ’t wordt pas echt ondoenlijk als we die ook nog eens weer in verband willen brengen en vergelijken met verwante kerken in het buitenland; alleen al de benamingen (zie bijvoorbeeld ‘reformed’) zou voor algehele verwarring zorgen. We gebruiken in dit artikel de overkoepelende naam ‘calvinistische kerken’ en wat Nederland betreft beperken we ons hieronder tot de twee grootste in de onderhavige periode (de tweede helft van de twintigste eeuw): de Gereformeerde Kerken in Nederland (GKN) en de Nederlandse Hervormde Kerk (NHK) - in 2004 samengegaan in de Protestantse Kerk in Nederland, PKN.

De Gereformeerde Kerken in Nederland

De GKN moeten niet verward worden met de kerken in Nederland van gereformeerde signatuur. Tot de laatste kunnen verschillende kerkgenootschappen gerekend worden, zoals de Christelijke Gereformeerde Kerken, de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt, de Gereformeerde Gemeenten, etc. De GKN (in de volksmond ‘synodaal’) vormden een van hen. Zij hadden van oudsher de nauwste banden met de NGK. Zo vormden de twee de kern van de Gereformeerde Oekumenische Synode (GOS), een internationaal calvinistisch beraad, dat later een enigszins andere naam kreeg: GOR (Gereformeerde Oekumenische Raad) Dat wil niet zeggen dat ze in goede harmonie met elkaar verkeerden. En in de loop van de jaren ’70 en ‘80 van de vorige eeuw verliep het gesprek steeds moeizamer omdat de GKN de apartheidspolitiek niet alleen verwierpen maar ook bestreden. Tenslotte kwam het tot een breuk.

De houding van de synode

Zo ging in die periode een steeds groter deel van het geld van het werelddiakonaat van de GKN naar projecten in Zuid-Afrika, met name naar projecten die daar steun verleenden aan de zwarte bevolking. Op die manier werden de GKN steeds nauwer betrokken bij de strijd tegen apartheid, volgens deputaten van het werelddiaconaat van de GKN een racistisch systeem dat als zondig verworpen diende te worden. Met die opvatting stonden de deputaten geheel op de lijn van de uitspraken die de synode in die jaren deed over de situatie in Zuid-Afrika.
Dat was een heel verschil met de situatie van voor ongeveer 1960, toen het merendeel van de voormannen van de GKN altijd veel begrip toonde voor de blanke geloofsbroeders en hun apartheidssysteem in Zuid-Afrika. Hieronder een bloemlezing van synode- uitspraken door de jaren heen (Zie de betreffende acta van de Generale Synode van de GKN).

Synode van Utrecht 1959-1960
Als een dominee van de NGK, die als gast de zitting van 3 september 1959 bijwoont, een toespraak heeft gehouden, antwoordt synodelid dr. J.H. Bavink: “Als wij aan Zuid-Afrika denken wordt ons hart warm.”
Er is dan echter ook al wel bezorgdheid: van enkele classes is het verzoek gekomen de apartheidspolitiek te veroordelen. Tijdens de zitting op 13 mei 1960 worden die verzoeken behandeld. De synode houdt dan nog duidelijk afstand van “alle voorbarige en liefdeloze beoordelingen van de blanke en niet-blanke bevolking van Zuid-Afrika in het algemeen en van onze zusterkerken in het bijzonder”.

Synode van Middelburg 1965-1966
Op 13 september spreekt dr. Groenewald van de NGK de synode toe. De praeses van de synode constateert in zijn antwoord onder andere “verschil van kijk tussen de broeders ginds en ons op de samenleving tussen rassen” en vraagt zich af “of de bijbelse fundering die aan de apartheidspolitiek gegeven wordt wel juist is”. Maar hij pleit er wel voor elkaar vast te houden.

Synode van Sneek 1969-1970
In zijn toespraak op 4 maart 1970 tot de afgevaardigden van de Zuid-Afrikaanse kerken kan de preses niet verhelen “dat er tussen de Zuid-Afrikaanse zusterkerken en de onze een aantal belangrijke moeilijkheden zijn ontstaan”. Er wordt besloten een deputaatschap in te stellen die het rassenvraagstuk moet bekijken.

Synode van Dordrecht 1971-1972
De deputaten van Algemene Diakonale Arbeid, Zending en Oecumene Buitenland brengen rapport uit over het Programma ter Bestrijding van het Racisme (Programme to Combat Racism van de Wereldraad van Kerken). Dit programma omvat een Speciaal Fonds waaruit anti-racistische bewegingen in Zuidelijk Afrika steun ontvangen. Het programma en het fonds zijn binnen de GKN (die in 1971 lid werden van de Wereldraad) omstreden omdat men bevrijdingsbewegingen die met geweld hun doel willen bereiken, niet wenst te steunen

De synode spreekt naar aanleiding van het rapport uit, dat elke discriminatie die de politieke en sociale rechten van groepen beknot, in strijd is met het Evangelie en dat “discriminatie op grond van huidskleur, afkomst, taal of leefgewoonten een van de roepende zonden van onze tijd is”. De synode besluit te aanvaarden dat de deputaten een schenking hebben gedaan aan het Specaile Fonds van het Programma.

Synode van Haarlem 1973-1975
De synode besluit, op 28 maart 1974, zich te stellen achter het Programma ter Bestrijding van Racisme wat betreft het Speciale Fonds (dit in tegenstelling tot de eveneens omstreden desinvesteringsresolutie) en tevens in dialoog te blijven met de kerken van gereformeerde confessie in Zuid-Afrika.

In november 1974 blijkt dat de synode van de NGK in Zuid-Afrika het voorstel heeft aangenomen de banden met de GKN te verbreken als deze “hulle besluit insake steun aan terrorisme nie herroepe”. Sindsdien was de verhouding tussen de twee kerken zeer problematisch.

Synode van Maastricht 1975-1976
In verband met de ernstige situatie in Soweto stuurt het Breed Moderamen op 17 juni 1976 een telegram aan de NGK waarin zij zegt, geschokt te zijn door de recente berichten uit Soweto (in die voorstad van Johannesburg was een scholierenopstand uitgebroken die op bloedige wijze door de politie werd neergeslagen). Het Breed Moderamen roept de NGK op, er bij haar regering op aan te dringen alles te doen om te komen tot een gesprek met alle bevolkingsgroepen van Zuid-Afrika.

Synode van Zwolle 1977-1979
Op 6 april 1978 wordt besloten weer een beroep te doen op de kerken van Zuid-Afrika, bij hun regering aan te dringen op landelijk beraad over de toekomst van het land. Een afschrift van dit besluit zal gezonden worden aan de regering van Zuid-Afrika. De Nederlandse regering zal met klem worden verzocht ook harerzijds dit politiek alternatief aan te bevelen bij de regering van Zuid-Afrika.

Synode van Delft 1979 – 1980
Ook deze synode discussieert weer volop over het Programma ter Bestrijding van Racisme.

Breuk

Het is tot een breuk gekomen tussen GKN en NGK. Al waren de banden wat betreft de GKN in 1981 officieel blijkbaar nog niet verbroken, want in het jaarboekje 1981 van de GKN staan de “Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika” en de “Nederduitse Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika” genoemd bij de buitenlandse kerken waarmee de GKN “christelijke gemeenschap oefenen”. In ieder geval was er nog wel contact - zij het uiterst moeizaam - binnen het verband van de GOS.

Het gevolg was dat de relaties met de calvinistische ‘zwarte kerken’ van Zuid-Afrika meer het beeld gingen bepalen. Zo waren het vooral vertegenwoordigers van die kerken die aanwezig waren op de synodevergaderingen van de GKN. En het waren leden van die kerken die studeerden en werkten aan de Vrije universiteit en (wat toen heette) de Theologoische Hogeschool van de GKN in Kampen - de al genoemde Allan Boesak bijvoorbeeld.

De invloed op parlement en regering

De synode van de GKN kon de apartheidspolitiek afwijzen en daar besluiten over nemen. Ze kon zich zelfs over de kwestie tot de regering wenden (zie het handelen van de Synode van Zwolle in 1978; in 1982 deed het moderamen van de synode hetzelfde in verband met arrestaties in Zuid-Afrika). Maar de vraag of de kerk op die manier wel invloed uitoefende op de politieke besluitvorming over de apartheidspolitiek dringt zich op, want die besluitvorming toch vindt niet op de synode maar in het parlement plaats.

Verondersteld mag worden dat die beïnvloeding er indirect, langs informele weg geweest zal zijn. Die weg liep dan via het CDA en daarbinnen met name via oud-AR-leden en tevens kerkelijk actieve gereformeerden als I.A. Diepenhorst, J. de Koning, B. Roolvink, H. Algra, P. Bukman, mevrouw J. Kraaijeveld en W.F. de Gaay Fortman. De laatste bijvoorbeeld was niet alleen een prominent CDA-politicus – onder meer aan het bewind als minister - maar tevens lange tijd een van de deputaten Oecumene Buitenland van de GKN. Deze deputaten hielden zich onder andere bezig met de kwestie Zuid-Afrika; zo werkten zij mee aan het rapport voor de synode van Haarlem (’73-’75) over het Programma ter Bestrijding van Racisme...

De Nederlandse Hervormde Kerk (NHK)

Deze kerk had wel banden met de calvinistische kerken in Zuid-Afrika, maar niet in die mate als de GKN. Haar banden waren er niet zozeer met de machtige, invloedrijkste kerk in het Zuid-Afrika van de apartheid, de NGK, maar met de veel kleinere Nederduits Hervormde Kerk. Maar juist bij die kerk lag kritiek op de apartheid extra gevoelig. De NHK moest dus uiterst voorzichtig opereren om toch nog met de geloofsgenoten in Zuid-Afrika in gesprek te kunnen blijven. In de praktijk betekende dat nogal eens dat de synode van de NHK rassendiscriminatie veroordeelde, maar vervolgens door algemene bewoordingen probeerde te voorkomen dat de zusterkerk in Zuid-Afrika zich gekwetst zou voelen. Daarbij speelde de invloed van rechtervleugel binnen de NHK ook een rol.

Al met al verschilde de NHK in het praktisch handelen ten aanzien van de apartheidspolitiek, weinig met de GKN, hoewel de eerste veel meer het imago had voorop te lopen in de bestrijding van racisme in Zuid-Afrika. (Zie hierover ook het rapport Kerken investeren van C.S. van Andel e.a. uit 2006).

Politieke invloed

Ook wat betreft de invloed van de synode op de politieke besluitvorming zullen de twee grote calvinistische kerken in Nederland niet veel van elkaar verschild hebben. Hoewel van oudsher de GKN door hun meer expliciete band met een politieke partij (in casu de AR) duidelijker in de politiek vertegenwoordigd waren dan de NHK (van wie de leden tot verschillende politieke partijen behoorden).

Lees verder

• Anti-Apartheidsorganisaties: Boycot Ouspan, Kairos en andere
• Boerenoorlogen en imperialisme in Zuid-Afrika