Nikolaus Ludwig Graaf von Zinzendorf (1700-1760)

Graaf N. von Zinzendorf studeerde rechten, maar hield zich na zijn studie al spoedig vooral bezig met theologie en de praktijk van christelijk geloof en leven. Hij was een warm pleitbezorger van de zending om zo het evangelie ook wereldwijd te verspreiden. Hij was lutheraan en binnen die geloofsrichting een aanhanger van de beweging van het piëtisme. Hij is vooral bekend geworden als de stichter van de Herrnhutter Broedergemeente. Hij reisde veel en verbleef ook in de Nederlanden, op het landgoed Slot Zeist, waar de hernhutters hun hoofdkwartier hadden.

Hoofdstukken

• De graaf Von Zinzendorf
• De theologie van Zinzendorf
• De ‘Sichtungszeit’ (1743-1750).
• De vierendertig homilieën over de wondenlitanie (1747)

De graaf Von Zinzendorf

Jeugd en opleiding

Zinzendorf stamde uit een adellijke familie uit Keursaksen die het piëtisme van Philipp Jakob Spener en – later – August Hermann Francke was toegedaan. De kleine ‘Lutz’ zoals hij genoemd werd, werd opgevoed door zijn grootmoeder, een vrome en geleerde vrouw, een piëtiste die weinig onderscheid maakte tussen de katholieke, lutherse en gereformeerde godsdienst en ook Jakob Böhme en mystici als Tauler las. ‘Ik heb mijn principes van haar,’ zo schreef Zinzendorf later. Van 1710 tot 1716 bezocht de jonge graaf het Pädagogium Reguim van Francke in Halle. Na zijn rechtenstudie in Wittenberg wed hij in 1721 raadsheer in Dresden. Zijn hart was echter elders.

Moravische broeders

Steeds meer hield hij zich bezig met het evangelie van Jezus Christus. Zo schreef hij vlugschriften over goed en kwaad in de wereld en verzamelde hij op zijn slot in Berthelsdorf religieus-zoekenden in een Bijbelkring. Na 1722 begonnen Moravische broeders zich op de bezittingen van Zinzendorf te vestigen en stichtten de kolonie Herrnhut. Hier probeerde de graaf, in navolging van Spener, een ‘ecclesiola in ecclesia’ te verwezenlijken. Zo ontstond de Hernhutter Broedergemeente die weldra actief werd, met name op het gebied van zending onder de heidenen

Breuk

De regering van Saksen keerde zich echter sinds 1732 tegen Zinzendorf en deze werd tenslotte verbannen (1736). Ruim tien jaar leidde Zinzendorf' een zwervend bestaan, stichtte onder andere de broedergemeenten Marienborn en Herrnhaag en werd in Berlijn tot broederbisschop gewijd. In 1742 was hij in Amerika. Het land maakte zo'n grote indruk op hem dat hij mede daardoor tot een radicale breuk met de geest van zijn tijd kwam: de zogenaamde `Sichtungszeit' breekt aan.

Einde

In 1747, het jaar dat hij ook zijn redes over de wondenlitanie hield en waarin de tekst over bijbelgeloof uitgesproken werd, kon Zinzendorf weer terugkeren naar Saksen. In 1760 stierf hij in Herrnhut. In zijn laatste nacht fluisterde hij z'n schoonzoon toe: "Mein guter Johannes, ich bin fertig, ich bin in den Willen meines Herrn ganz ergeben, und er ist mit mir ganz zufrieden. Will er mich nicht 1änger brauchen, so bin ich ganz fertig, zu ihm zu gehen, denn mir ist nichts mehr im Wege."

De theologie van Zinzendorf

Zinzendorf heeft geen theologisch systeem nagelaten; hij, piëtist van de derde generatie, keerde zich tegen elk systeem-denken en had het talent om de opbrengst van de verschillende geestesstromingen van zijn tijd zelfstandig te verwerken.

Piëtist / lutheraan

Niettemin geldt hij in de tegenwoordige kerk- en dogmageschiedschrijving als de uitgesproken lutheraan onder de woordvoerders van de opwekkingsbewegingen van zijn tijd. Die opwekkingsbewegingen in het tijdperk van het piëtisme werden mede gedragen door vernieuwing van een op Augustinus teruggaande metafysica. Daarmee werd een synthese van christendom en oudheid overgenomen (een synthese van genadeleer en de wereldvluchtige geest van het neo-platonisme (volgens A. Nygren). Via Luther en Johann Arndt kwam die gedachte bij het piëtisme, zo ook bij het Halle-piëtisme waarmee Zinzendorf nauw verbonden was. De graaf nam echter binnen dat Halle-piëtisme een uitzonderingspositie in, in zoverre hij met zijn boodschap van vrije genade meer aanknoopt bij Luther.

In ieder geval heeft Zinzendorf het lutherdom in de 18e eeuw vernieuwd. Hij was een der doeltreffendste vernieuwers van de reformatorische kruistheologie van zijn eeuw. Aldus E. Beyreuter in Studien zur Theologie Zinzendorfs (Neukirchen, 1962). "Hij zou zonder het kruis niet hebben kunnen leven en denken"; de ‘theologica crucis' is de basis van zijn denken. Zinzendorf wilde ook een leerling van Luther blijven en in de Lutherse kerkgemeenschap leven en sterven.

Toch valt niet te loochenen dat zijn theologie een exponent is van de nieuwe vorming van de Augustinisch-mystieke erfenis. Daarin is hij beïnvloed door het spiritualisme van zijn tijd Dit komt naar voren in zijn rechtvaardigingsleer (L. Aalen). Door het aan Christus voltrokken gericht zijn alle mensen gerechtvaardigd en hoeven zich de daardoor gegeven, collectieve
zondenvergeving alleen nog `ins besondere' toe te eigenen (vergelijk ook K. Barth, Kirchliche Dogmatiek, Bd. IV, I, p. 763)).

Wereldomvattende uitstorting van de Geest

In verband daarmee spreekt Zinzendorf over een algemene, de hele wereld omvattende uitstorting van de Geest uit de 'zijdewond' van Christus. Zo heeft men 'de algemene Heiland en zijn alomtegenwoordige Geest', ook zonder genademiddelen, 'in het hart' bij zich. Deze gedachte vormt voor Zinzendorf een voorwaarde voor de Herrnhutter zending onder de heidenen. Zij strookt vervolgens ook met zijn spiritualistische zienswijze omtrent de genademiddelen, waarbij de Geest aan het woord voorafgaat, de wedergeboorte niet aan de doop gebonden is en de tegenwoordigheid van Christus in het avondmaal alleen bij kinderen van God plaatsvindt.

Mystieke innerlijkheid

Voorwaarde voor dit spiritualisme vormt weer de mystieke innerlijkheid, waarin de daarin levende ziel `zweven' moet. In de vierendertig homilieën over de wondenlitanie, waarin dit thema ontvouwd wordt, komt ook duidelijk naar voren dat de bruidsmystiek bij Zinzendorf, zoals ook bij zijn voorbeelden Bernhard van Clairvaux en Angelus Silesius, tegelijk een uitgesproken passiemystiek is. Zo wordt de mystieke genadesfeer als een weeë lijklucht voorgesteld en de zaligheid als een ‘zwemmen in het wondenmeer'.
De verhouding tussen die twee thema's (bruids- en passiemystiek) heeft Zinzendorf in z'n "Londoner Predikten" zo voorgesteld dat de passie van Christus het míddel tot zaligheid is en de mystieke gemeenschap met God als de zaligheid zélf op te vatten is.

Uit bovenstaande zal duidelijk geworden zijn dat Zinzendorf een onweerstaanbaar verlangen had alles in het concrete en directe, in beelden te zien; tot het abstracte bezat hij weinig neiging (E. Beyreuter, Studiën zur Theologie Zinzendorfs). Zo staat aan de top van al zijn beelden het beeld van het huwelijk (`Ehe-Religion'): voor Zinzendorf is de hele blijde boodschap dit, dat Christus gekomen is om de zondaars zalig te maken en zich voor eeuwig met hen te verbinden. Volgens Barth was Zinzendorf dan ook de grootste ‘Christozentriker' van de nieuwe tijd.

De ‘Sichtungszeit’ (1743-1750).

In het voorafgaande is gesteld dat Zinzendorf het talent had om de opbrengst van de verschillende geestesstromingen van zijn tijd zelfstandig te verwerken. Zo komt hij tot een harmonisch geheel in de zogenaamde `Sichtungszeit' (zie Lucas 22: 31, waar gesproken wordt over het ziften van de tarwe, om dus het kaf van het koren te scheiden.) Het is het belangrijkste tijdvak van zijn leven en dat van Herrnhut. (Hetgeen in dit artikel is gesteld over de ‘Sichtungszeit’ is voor het grootste deel ontleend aan G. Meyer, “Einführung in die Sichtungszeit”, in: N.L. von Zinzendorf, Hauptschriften III (Hildesheim, 1963)

Breuk met de geest van de tijd

In 1742 was Zinzendorf in Amerika. Hij kwam daar onder de indruk van de geweldige natuur; hier was niets van de Europese ‘wit-gekalkte hoffelijkheid' te vinden. Toen hij in 1743 terug was in Europa, zag hij de Oude Wereld met andere ogen; hij meende dat de ‘misvormde' Europeanen terug moesten naar de oorsprong van het leven. In die mening werd hij nog versterkt door het feit dat bij veel van zijn aanhangers de strijdersgeest had plaatsgemaakt voor hang naar zekerheid en welvaart. (In die tijd viel onder andere de erkenning van de Moravische Broederkerk in Pruisen door Frederik de Grote.)
Dit alles bracht Zinzendorf tot een radicale breuk met de geest van zijn tijd. De gedachten van hem uit de `Sichtungszeit' zijn trouwens niet alleen in dit tijdvak ontstaan, ze gaan soms terug op een vroegere tijd en zijn vaak ook helemaal niet origineel van hem.

Enkele gedachten:

• Over de eenvoud: Zinzendorf idealiseert de eenvoud zoals kinderen die hebben ("de wijzen moeten kinderen worden”). Christus is het proto-type van de eenvoud.
• Over de kinderlijkheid: Eenvoud en natuurlijkheid ziet Zinzendorf in de ziel van het kind het zuiverst naar voren komen
• Over het geschiedenisbegrip en Bijbelgeloof: Zijn geschiedenisbegrip is absoluut historisch. Hij ziet het belang van bronnenonderzoek (vergelijk de historiografische interesse in Herrnnhut). Belangrijk in dit verband is ook het feit dat de graaf zich losgemaakt heeft van de verbaal-inspiratie; hij probeerde de bijbel uit de situatie van toen te verklaren. Hiermee heeft hij de weg vrij gemaakt voor de moderne bijbelkritiek.
• Over de taal: Hoe eenvoudiger en kinderlijker ze is, des te groter is haar uitdrukkingskracht. Deze taalopvatting is een reactie van Zinzendorf op de onmogelijke stijl van de geleerden-taal van zijn tijd.
• Over bloed- en wondenleer. (Belangrijk in verband met het verstaan van de wondenlitanie.

Deze leer kan alleen begrepen worden vanuit de geest van de tijd. Naast de pracht en de glans van de Baroktijd deed zich een sterk pessimisme gelden, die z’n uitdrukking kreeg in de beklemtoning van de vergankelijkheid van alle leven, in doodsrillingen en gravenlucht. (Die stemming wordt wel verklaard als nawerking van de dertigjarige oorlog.) Zinzendorf probeerde die sfeer van ontbinding een positieve trek te geven door de Gekruisigde in al zijn `Marterschöne' tot inhoud van zijn prediking en liederen te maken. Het gelukte hem daardoor de angst te verbannen en dood en graf door de opstandingshoop te verklaren. Voor de moderne mens zijn Zinzendorfs gedachten daarover door hun realisme moeilijk toegankelijk. Maar de instemming die de graaf kreeg, bewijst hoe zijn tijdgenoten er door aangesproken werden.

Zinzendorf gaf dus een positieve uitleg aan de dood. In die dood zag hij (en met hem de Herrnhutters) de triomf, de afsluiting van een pelgrimsreis. Er is geen angst voor de dood, omdat er geen onzekerheid over het oordeel is.
Zinzendorf: "Das Bild einer Leiche ist das schönste das man von einer Person hat".

De vierendertig homilieën over de wondenlitanie (1747)

Uit de ‘Sichtungszeit' stamt veel gedrukt en nog meer ongedrukt materiaal; nooit heeft Zinzendorf meer geschreven dan in die tijd. De redes (in de redes denkt hij hardop volgens Bengel) tonen aan dat hij zich tot Luther wendde, maar ook dat hij het lutherdom niet in zijn oorspronkelijke gestalte vertegenwoordigde.

De wondenlitanie

Het markantste uit die periode is de "Litanei zu den Wunden des Mannes”. De 34 homilieën dienden ter verklaring van de litanie (dat is een vorm van gebed). Volgens Spannenberg (na Zinzendorfs dood de leider van de Herrnhutter Broedergemeenschap) heeft de litanie al in 1744, in het begin van de `Sichtungszeit', haar uiteindelijke gestalte gekregen. Spannenberg zegt over de litanie: "Er (Zinzendorf) geht darin alle Umstände von dem Leben, Leiden und Sterben des Heilandes durch". (Zie Spangenbergs Leben Zinzendorfs V). Het zalig heengaan van een der broeders, op 27 december 1743, onder luide verzuchtingen over de wonden van Jezus, was de aanleiding tot deze litanie. In de Silezische gemeente Gnadenberg ondernam Zinzendorf deze arbeid en daar werd zij ook voor ’t eerst in de praktijk toegepast.

Vierendertig preken

De openbare redes over de wondenlitanie hield de graaf echter in Herrnhaag in 1747. Daarna werden ze gezamenlijk gedrukt onder de titel "Vierunddreissig Homilien über die Wundenlitanei der Brüder”, met een missive aan zijn vrouw. In 1759 verscheen een verbeterde tweede uitgave, maar die verschilde niet fundamenteel van de eerste. Verschillende gedachten van Zinzendorf komen aan de orde. Wat de 15e rede betreft, hierin maakt hij "de vrijheid en tegelijk binding aan de schrift" duidelijk; verbaal-inspiratie wordt verworpen

Opvallend in de vierendertig homilieën is het gebruik van de typische ‘Sprache der Sichtungszeit’. Zinzendorf doet dat niet in bijvoorbeeld de "Zeister Reden", die in 1746 ontstonden.
In Zeist sprak hij bijvoorbeeld van “Lamm" en niet van "Lämmlein". Die taal van de `Sichtungszeit' is een godsdienstoefeningtaal; het is de preekstijl van de `Sichtungszeit'.

Lees verder

• Het bijbelgeloof van Nikolaus Ludwig Graaf von Zinzendorf