Hagiografie: een beschrijving van het leven van een heilige

Een geestelijke in de middeleeuwen die volgens zijn tijdgenoten zulke bijzondere dingen had gedaan dat hij weleens heilig verklaard zou kunnen worden of reeds heilig verklaard was, werd beschreven in een heiligenleven. Een dergelijke heiligenleven noemen we een hagiografie, dat is een biografie over het leven van een heilige. In vroeg christelijke tijden hoefde het niet perse om een heilige te gaan, maar ging het bijvoorbeeld over iemand die voor het geloof belangrijk was geweest. Het is een literair genre en kent vele verschillende verschijningsvormen.

• Beschrijving van het leven van een heilige
• Vita Sturmi
• Sint Surmius ook zondig
• Missie Sint Sturmius
• Vita Antoni
• Verschillende genres van hagiografieën
• Evangeliën
• Vitae
• Martyron
• Miracula
• Elevatio/Translatio/Invento
• Revelatio
• Bollandisten publiceren Acta Sanctorum
• Jezuïeten
• Actia Sanctorum

Beschrijving van het leven van een heilige

Het woord is een samenvoeging van heilig (hagio) en schrijven (grafein). Hagiografie is de benaming die men heeft gegeven aan het schrijven van een biografie van een heilige. De heiligenlevens die beschikbaar zijn geven een zeer uiteenlopend beeld van het genre. Ze kunnen ook gebruikt worden als historische bron maar bedacht dient wel te worden dat het tevens een verkooppraatje is van het geloof en de betreffende heiligen.

Vita Sturmi

Heel vaak is de vita ook geschreven door een familielid van de betreffende heilige zoals in het geval van Sint Sturmius en Sint Bonifatius. Dat geeft ook een gekleurd beeld van de ware aard van de personage, de neiging bestaat om alleen de goede aspecten van een persoon te belichten, tenzij de slechte karaktereigenschappen toegevoegde waarde voor het verhaal hebben.

Sint Surmius ook zondig

In de Vita Sturmi geeft Sint Sturmius toe aan de koning dat hij niet vrij is van zonde maar dat hij nooit een misdaad tegen de koning heeft begaan. Het toegeven dat hij niet vrij van zonde is maakt hem in dit geval menselijker en vromer omdat hij toch zijn zondigheid heeft overwonnen en ook omdat hij zondig is maar niet schuldig aan de misdaad waarvan hij beschuldigd werd. Dit is echter de enige zonde die Sturmius toegeeft.

Missie Sint Sturmius

De vrome Sturmi heeft verder geen zonden. Hij laat zich niet afleiden van zijn missie, namelijk het vinden van een geschikte plek voor een klooster, zelfs niet door een groep naakte Slavische mensen. Uit het verhaal is niet helemaal duidelijk of het vrouwen of mannen waren. En ons wordt ook niet verteld waarom hij angst voor ze had. In ieder geval gaat hij met rasse schreden verder op zoek naar een geschikte plek. Negen jaar lang moet hij op deze wijze allerlei ontberingen doorstaan in zijn eentje. Uit dit martelaarschap blijkt dat de persoon, waardig is om heilig te zijn.

Vita Antoni

Het beschrijven van heiligenlevens was populair tijdens de Middeleeuwen en in het Byzantijnse Keizerrijk. De eerste en meest invloedrijke heiligenleven was de Vita Antonii, die het leven van Antonius van Egypte, de bisschop van Alexandrië, beschreef. Het werk werd in 356 na Christus gepubliceerd. Kerkvader Augustinus, die zich bekeerd had in 386, kende het werk goed en hij gebruikte passages daaruit in zijn werk “Belijdenissen” genaamd.

Verschillende genres van hagiografieën

Er zijn verschillende genres van levensbeschrijvingen te onderscheiden. De een is echt een beschrijving van het leven de ander is meer het verheven van de heilige tot een ware held middels een legende. Soms is het meer een beschrijving van alle ontberingen die de heilige heeft moeten doorstaan en dat hij of zij voor het geloof gestorven is et cetera. Grofweg zijn de volgende categorieën te onderscheiden.

Evangeliën

De evangeliën uit het Nieuwe testament zouden kunnen worden beschouwd als de eerste vroeg christelijke biografieën. Het zijn geen vitae omdat er vaak een beschrijving van de jeugd ontbreekt.

Vitae

De levensbeschrijvingen van een heilige. In vroeg christelijke tijden werden er ook levens beschreven van andere personen die van belang zijn voor het christelijke geloof maar die niet heilig zijn verklaard, zoals de Romeinse keizer Constantijn. De oudste levensbeschrijving van een heilige wordt prima vita genoemd.

Martyron

Dit is een verhaal dat het martelaarschap of de dood van de heilige beschrijft. Waar in de vroege versies bij het martelaarschap meer de nadruk lag op geweld en een gewelddadige dood wordt het in de middeleeuwen meer een soort martelaarschap van onthouding. Het gaat dan om onthouding van wereldlijke genoegens en het zichzelf terug trekken in de wildernis en het lijden wat daardoor ontstaat. Zoals ook beschreven in het al eerder genoemde Vita Sturmi.

Miracula

Een beschrijving die vooral nadruk legt op allerlei wonderlijke gebeurtenissen tijdens het leven of na de dood van de heilige. Dit werd vaak geschreven als een aanvulling op de eigenlijke levensbeschrijving. Een van de wonderen die Bonifatius overkomt is dat de aartsengel Michael aan hem verschijnt om hem de ideale plek aan te wijzen voor een kloosterkerk. Toen hij er wilde blijven eten maar er niets te eten was zorgde een wonder ervoor dat hij en zijn metgezellen er toch konden eten.

Elevatio/Translatio/Invento

Verhalen die gaan over het herbegraven van heilige botten in een speciaal daarvoor gemaakte plek zoals een altaar of een reliekenschrijn. De overbrenging van de botten naar een ander oord of over de ontdekking van botten van een heilige.

Revelatio

Dat is een getuigenis over de waarneming van een wonder in verband met een heilige of een heilige plaats. De verschijning van de aartsengel Michael aan Bonifatius om hem de juiste plek voor de kerk te tonen is niet alleen een wonder maar ook een voorbeeld van een openbaring, revelatio.

Bollandisten publiceren Acta Sanctorum

Bij de beschrijving van hagiografie mag het ontstaan van de Bollandisten niet onbesproken blijven. Bollandisten zijn genoemd naar Jean Bolland die naast Godfried Henskens en degene die de eerste aanzet deed Herbert Rosweyde er hun levenswerk van maakten om de heiligenlevens te bestuderen en te beschrijven.

Jezuïeten

Ze waren lid van de orde van de jezuïeten, een religieuze orde binnen de Katholieke kerk. Ze namen zich voor om de levensbeschrijvingen kritisch te benaderen, vervalsingen op te sporen en de heiligenlevens in hun meest authentieke vorm uit te geven. We noemen de studie naar heilige levens hagiologie. Henskens en Daniel van Papenbroeck reisden naar Duitsland, Italië en Frankrijk op zoek naar bronnenmaterialen.

Actia Sanctorum

De bundeling van de heilige levens heette Acta Sanctorum en werd in 1643 in hun eigen tijdschrift Acta Bollandiana geplaatst.