De Rooms-Katholieke Kerk in de negentiende eeuw

Toen in de achttiende eeuw de periode van de Verlichting aanbrak en deze werd gevolgd door de Franse Revolutie, kwam de Rooms-Katholieke Kerk in diverse Europese landen flink onder druk te staan. Pas na de val van de Franse keizer Napoleon Bonaparte (1769-1821) aan het begin van de negentiende eeuw kreeg de Kerk weer wat lucht en diverse katholieken ondernamen pogingen om de Kerk weer terug onder de aandacht te brengen. De negentiende eeuw was ook de eeuw van paus Leo XIII en paus Pius X, die beiden een geheel andere kijk op hun pontificaat hadden. Tevens kreeg de Rooms-Katholieke Kerk, net als in de achttiende eeuw, te maken met een aantal stromingen die afweken van de Rooms-Katholieke dogmatiek.

Inhoud

• De Oxford Movement
• Het Eerste Vaticaanse Concilie
• Ultramontanisme
• Herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in Nederland
• De moderne paus; Leo XIII
• Paus Pius X en zijn strijd tegen het modernisme

De Oxford Movement

Aan het begin van de negentiende eeuw werd door enkele Anglicaanse geestelijken de katholieke beweging de 'Oxford Movement' opgericht. De Anglicaanse geestelijken waren het niet eens met de vele calvinistische en rationalistische veranderingen die plaats vonden binnen de Church of England en hun doel was dan ook om de katholieke kant van de Anglicaanse Kerk sterker te benadrukken.

John Henry Newman

Een man die al snel belangrijk werd voor de Oxford Movement was de priester van de Universiteitskerk van Oxford, John Henry Newman (1801-1883). Newman was van oorsprong een Anglicaanse priester die zich had bekeerd tot het katholicisme,een keuze die hij verdedigde in zijn beroemde apologie 'Apologia pro Vita sua'. Zowel voor als na zijn bekering schreef Newman diverse boeken die bijzonder populair werden en toen hij op 89-jarige leeftijd overleed woonden - naar schatting - zo'n 15.000 mensen zijn begrafenis bij. John Henry Newman kreeg in 1879 de eer die hem toekwam toen toenmalig paus, Leo XIII (1810-1903) besloot Newman te benoemen tot honorair kardinaal. Een opvallende benoeming omdat Newman geen hogere, kerkelijke positie bekleedde.

Henry Edward Manning

Naast Newman was ook kardinaal Henry Edward Manning (1808-1892) een prominent lid van de Oxford Movement. Net als Newman had ook Manning zich bekeerd tot het katholicisme, waarna deze zijn studie aan de Pauselijke Ecclesiastische Academie begon. In 1865 werd Manning benoemd tot aartsbisschop van Westminster en zette hij zich in die hoedanigheid in voor het katholiek onderwijs. Manning onderhield zeer goede contacten met Rome en was dan ook van grote invloed bij het uitzetten van de richting van de Katholieke Kerk. Andere belangrijke aanhangers van de Oxford Movement waren, schrijver Thomas William Allies (1813-1903), kerkadvocaat Edward Badeley (1803 of 1804-1868) en priester Robert Hugh Benson (1871-1914).

Het Eerste Vaticaanse Concilie

Van 8 december 1869 tot en met 20 september 1870 werd in Rome het Eerste Vaticaans Concilie georganiseerd. Een bijzonder concilie omdat het de eerste vergadering was sinds het concilie van Trente, ruim 300 jaar eerder en omdat het werd afgebroken toen de troepen van de koning van Sardinië Rome in namen.

Nieuw dogma

De eerste taak van het concilie was een einde maken aan de discussie over de onfeilbaarheid van de paus, die al geruime tijd door de katholieken werd gevoerd. Het concilie besloot de onfeilbaarheid van de paus tot dogma te verklaren en legde haar besluit vast in de constitutie 'Pastor aeternus'. Concreet betekende dit dat de paus op grond van zijn eigen gezag, dus zonder instemming van de Kerk, een onfeilbare uitspraak kon doen in het geval van geloof- of zedenzaken. Het dogma betekend(e) dus niet dat de paus als persoon onfeilbaar was. Aangezien de paus bij het doen van zo'n onfeilbare uitspraak werd bijgestaan door de Heilige Geest diende iedere gelovige deze uitspraak te aanvaarden.

Dwalingen

De onfeilbaarheid van de paus was niet het enige onderwerp dat op de agenda van het concilie stond. Het concilie diende ook te verwoorden wat de houding van de Kerk tegenover het rationalisme was; een filosofische stroming die er vanuit ging dat rede de enige én voornaamste bron van kennis was. Haar standpunten legde het concilie vast in de constitutie 'Dei Filius' waaruit niet alleen bleek dat de Kerk het rationalisme verwierp, maar ook dat ze het pantheïsme ¹ en materialisme ² zag als dwaling. Andere punten die in 'Dei Filius' nog aan de orde kwamen was de formulering van de katholieke leer en de manier waarop de Kerk het christelijk huwelijk en de christelijke opvoeding wilde beschermen.

Toelichting:
¹ Pantheïsme: een levensbeschouwing die er vanuit gaat dat alles en iedereen goddelijk is
² Materialisme: een overtuiging die er vanuit gaat dat alleen fysieke dingen werkelijk bestaan

De val van Rome

In september 1870 arriveerden de soldaten van de Sardinische koning, Victor Emmanuel II (1820-1878), voor de poorten van Rome, terwijl het concilie nog in volle gang was. Ondanks dat de Pauselijke Zoeaven (de kerkelijke infanterie) fel weerstand boden tegen de troepen van de koning, wist koning Victor Emmanuel zijn droom - Italië weer verenigen - te realiseren. Onder druk van de veroveraars werd het concilie afgebroken en, tot grote teleurstelling van de toenmalige paus, ook op een later tijdstip niet meer voortgezet.

Ultramontanisme

In de negentiende eeuw raakten diverse Europese katholieken in de ban van het ultramontanisme; een stroming waarvan de aanhangers zeer pausgezind waren en zijn autoriteit op het gebied van het geloof en de discipline benadrukte. Niet iedere katholiek was even enthousiast over het plan om de paus nog meer macht te geven en in Frankrijk ontstond er zelfs een tegenstroming die het gallicanisme werd genoemd.

Quanta Cura

Als reactie op de Verlichting ontstond in de negentiende eeuw het ultramontanisme. Een stroming die zeer populair werd toen toenmalig paus, Pius IX (1792-1878), zijn anti-modernistische encycliek 'Quanta Cura' publiceerde. In zijn encycliek bond de paus de strijd aan met de staat en verwierp de stelling dat de staat het alleenrecht had op de opvoeding en het onderwijs van kinderen. Hij riep de katholieken zelfs op om hun kinderen niet langer naar de staatsscholen te sturen.In Duitsland was het organiseren van Katholiekendagen de reactie van de ultramontanen op de anti-katholieken houding van de overheid.

Kulturkampf (1872-1879)

De angst voor het ultramontanisme leidde in Duitsland tot de Kulturkampf; een strijd tussen het Duitse Rijk, onder leiding van Otto von Bismarck (1815-1898), en de Katholieke Kerk. Von Bismarck was bang dat de katholieke 'Zentrumspartei' in opstand zou komen tegen de vorming van het nieuwe Duitse Rijk door samen te gaan werken met de katholieken in Frankrijk en Oostenrijk. Om dit te voorkomen voerde Von Bismarck diverse antiklerikale maatregelen in die de macht van de Katholieke Kerk moesten beperken. Zo werd in 1871 de katholieke Eredienst opgeheven en in 1872 werden de Jezuïeten verbannen uit Pruisen. Enige tijd later werden ook de andere kloosterorders en hun volgelingen verbannen en vanaf 1873 werd alleen het burgerlijk huwelijk als wettig gezien. Toen Von Bismarck in 1878 de persvrijheid beperkte joeg hij de Duitse protestanten en liberalen tegen zich in het harnas en om te kunnen overleven moest hij wel samenwerken met de katholieke Zentrumspartei. Vanaf dat moment was het einde van de Kulturkampf in zicht.

Ultramontanisme in Nederland

In Nederland vond het ultramontanisme een belangrijk voorvechter in de persoon van Joachim le Sage ten Broeck. Le Sage ten Broeck was de zoon van een protestantse dominee, maar bekeerde zich in 1806 tot het Rooms-Katholieke geloof. Zijn keuze voor zijn bekering verdedigde hij in zijn bekende apologie 'Over de voortreffelijkheid van de leer der Rooms-Katholieke Kerk' en tevens richtte hij het tijdschrift 'De Ultramontaan; Tijdschrift voor Dompers en Ignorantijnen' op. Gesteund door Le Sage ten Broeck besloot het Nederlandse episcopaat paus Pius IX te steunen in zijn schoolstrijd en riep ook de Nederlandse katholieken op hun kinderen niet langer meer naar de staatsscholen te sturen. De protestanten hadden overigens geen goed woord over voor de katholieke ultramontanen en verweten hun dan ook een gebrek aan vaderlandsliefde, ze volgen immers alleen de besluiten op die in Rome werden genomen.

Herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in Nederland

Aangezet door het ultramontanisme in de omliggende landen deden ook de katholieken in Nederland diverse pogingen om meer rechten op te eisen, maar helaas tevergeefs. Pas toen het Koninkrijk der Nederlanden in 1848 besloot haar grondwet te herzien, konden de Nederlandse katholieken de deuren van hun schuilkerken sluiten.

De grondwet van 1848

Ondank dat het calvinisme nooit officieel was uitgeroepen tot staatsgodsdienst genoot de religie wel enorm veel privileges in Nederland. De katholieken werden aan het begin van de negentiende eeuw wel getolereerd, maar alleen als ze hun geloof niet in de openbaarheid brachten. Bij de grondwetherziening van 1848 werd het recht op godsdienstvrijheid aan de grondwet toegevoegd en tevens de scheiding tussen kerk en staat gerealiseerd. Voor de katholieken betekende dit dat ze hun geloof eindelijk weer openlijk konden tonen en al snel gingen er stemmen op om de bisschoppelijke hiërarchie in Nederland te herstellen. Zowel de bisschop van Luik, Cornelis van Bommel (1790-1852), als de wijbisschop van de Hollandse Zending, Cornelis van Wijckerslooth (1786-1851), besloten zich in te zetten om dit doel te realiseren.

Congregatie voor de Evangelisatie van de Volkeren

In december 1852 besloot de Congregatie voor de Evangelisatie van de Volkeren (Congregatio pro Gentium Evangelisatione) akkoord te gaan met het verzoek van de Nederlandse geestelijken en op 6 maart 1853 werd de pauselijke bul 'Ex Qua Die' (vanaf die dag) uitgevaardigd. In deze bul werd de bisschoppelijke hiërarchie in Nederland officieel hersteld, maar dit leidde tot een opstand onder de protestanten in Nederland. Predikant Bernard ter Haar (1806-1880) bood namens de protestantse 'Aprilbeweging' 50.000 handtekeningen aan aan koning Willem II (1792-1849) van mensen die tegen het herstel van de bisdommen waren. Koning Willem II was helaas niet bij machte om aan de wensen van de protestanten tegemoet te komen en dit leidde tot de val van toenmalig kabinet Thorbecke I. Ondanks de weerstand werden de bisdommen van Utrecht, Haarlem, 's Hertogenbosch, Breda en Roermond nog dat jaar in ere hersteld. In 1956 volgde de erkenning van de bisdommen Rotterdam en Groningen.

De moderne paus; Leo XIII

Na het overlijden van paus Pius XI werd de aristocratische-intellectueel, Vincenzo Gioacchino Raffaele Luigi Pecci (1810-1903) - pausnaam Leo XIII - op 20 februari 1878 verkozen tot paus. Na zijn aantreden bleek paus Leo XIII een stuk minder afwijzend te staan tegenover het modernisme. En hij ondernam tijdens zijn pontificaat dan ook diverse pogingen om de Kerk weer aansluiting te laten vinden bij de gemoderniseerde, negentiende-eeuwse samenleving.

Encyclieken

Paus Leo XIII schreef gedurende zijn pontificaat diverse encyclieken, maar de bekendste was vermoedelijk zijn 'Rerum Novarum' uit 1891. In deze encycliek zette de paus de leer van de Kerk, ten aanzien van de situatie van de arbeidersklasse, uiteen door een aantal uitgangspunten te formuleren zoals; het recht op een eerlijk loon en het recht op eigendom. Om de uitgangspunten te kunnen realiseren achtte paus Leo XIII zowel ingrijpen van de staat noodzakelijk, als het oprichten van een vakbond. In zijn encyclieken 'Diuturnum illud' (1881) en 'Immortale Dei' (1886) verklaarde de paus dat een democratische staatsvorm niet in strijd was met de katholieke leer en hij onderstreepte het belang van Bijbelstudie in zijn encycliek 'Providentissimus Deus'. Omdat paus Leo XIII ook nog positief stond tegenover de wetenschap, zelfs de natuurwetenschap, werd hij gewantrouwd door de ultramontanen.

Maatregelen

Ook al was niet iedereen het eens met de moderne ideeën van paus Leo XIII, hij werd wel alom gerespecteerd om zijn diplomatieke gaven. Zo maakte hij een einde aan de gespannen verhouding tussen de Kerk en de Duitse Rijkskanselier, Otto von Bismarck (1815-1898), en was de eerste paus die de Franse Republiek steunde. Hij kwam op voor de slaven door de bisschoppen van Brazilië een encycliek te sturen en streed voor een verbetering van de positie van de katholieken in Rusland. Paus Leo XIII deed ook enkele pogingen om toenadering te zoeken tot de Anglicaanse Kerk, maar toen dit niet lukte verklaarde hij de Anglicaanse priester- en bisschopswijdingen, ongeldig. Dat de paus de wetenschap een warm hart toedroeg bleek in 1883 toen hij de Vaticaanse Archieven openstelde voor alle wetenschappers, dus ook voor niet-katholieken en heidenen.

Paus Pius X en zijn strijd tegen het modernisme

De modernistische paus Leo XIII werd opgevolgd door de anti-modernistische paus Pius X, geboren Giuseppe Melchiorre Sarto (1835-1914), en hij ondernam direct stappen om een einde te maken aan de bemoeienis van de staat met de Kerk. Mede door zijn anti-modernistische houding en zijn open persoonlijkheid werd paus Pius X enorm populair bij het volk.

Ius exclusivae

Direct na zijn benoeming maakte paus Pius X een einde aan het 'ius exclusivae' (Recht van Uitsluiting) dat in het verleden was toegekend aan de koningen van Frankrijk en Spanje en aan de keizers van het Heilige Roomse Rijk en de latere Oostenrijkse keizer. Door middel van het ius exclusivae kon de vorst een kandidaat tijdens het conclaaf uitsluiten en dus een kans op het pausschap ontnemen. De reden dat paus Pius X deze drastische beslissing nam was omdat de Oostenrijkse keizer, Frans Jozef I (1830-1916), tijdens het conclaaf van 1906 van dit recht gebruik had gemaakt en op deze manier kandidaat, Mariano Rampolla del Tindaro (1843-1913), buiten spel had gezet. Enkel en alleen omdat Rampolla del Tindaro in de ogen van keizer Frans Jozef te 'Fransgezind' was. Kardinalen die in de toekomst toch een leken-veto zouden inbrengen tijdens het conclaaf zouden zonder pardon worden geëxcommuniceerd.

Modernisme

Paus Pius X oogstte vooral veel bewondering voor zijn strijd tegen het modernisme; een stroming die de kerkelijke boodschap wilde verzoenen met de actuele ontwikkelingen in de wetenschap, filosofie en de maatschappij. De modernisten konden rekenen op steun van vele kerkelijke prominenten en invloedrijke seminarieprofessoren, maar toch liet de paus zich hier niet door afschrikken. In 1907 publiceerde hij zijn encycliek 'Pascendi Dominici Gregis' waarin hij de opdracht gaf om de Rooms-Katholieke Kerk te zuiveren van het modernisme en vele modernisten werden uit hun kerkelijke functies ontheven. Op deze manier wist paus Pius X de orthodoxie van de Kerk te waarborgen, maar hij maakte tevens martelaren van de modernisten omdat hij ze op zo'n felle manier bestreed.

Kindercommunie

Als laatste stond paus Pius X ook bekend om de zogenaamde 'kindercommunie'. Aangezien hij het veelvuldig ter communie gaan wilde bevorderen besloot hij de leeftijd waarop kinderen hun Eerste Heilige Communie deden, te verlagen van twaalf naar zeven jaar. De paus was namelijk van mening dat kinderen 'de jaren van verstand' hadden bereikt zodra ze zeven à acht jaar oud waren. Volgens paus Pius X moest de communie niet worden gezien als een beloning, maar juist als een remedie tegen tekortkomingen. Naast alle voornoemde veranderingen hervormde paus Pius X ook nog het canoniek wetboek, stelde hij een geheel nieuwe catechismus op en verbeterde de opleiding van de seminaristen.