Conclaaf: hoe kiezen de kardinalen een nieuwe paus?

Wanneer de paus sterft, breekt de periode van de Sede Vacante aan. Het is dan aan de belangrijkste mannen van de katholieke Kerk om een nieuwe paus te kiezen: de kardinalen. Zij komen bij elkaar in Vaticaanstad en worden sinds eeuwen letterlijk opgesloten in de Sixtijnse Kapel. Het conclaaf is begonnen. Slechts wanneer een van de kardinalen een tweederdemeerderheid heeft gehaald, is er een nieuwe paus: Habemus Papam! Deze man wordt de leider van meer dan een miljard katholieken en staatshoofd van Vaticaanstad - maar bovenal is hij de opvolger van Petrus en de bisschop van Rome.

Inhoudsopgave

• De paus: opvolger van Petrus, plaatsbekleder van Christus
• Sede Vacante, de Camerlengo en de rituelen na de dood van de paus
• De kardinalen: de pauskiezers
• Voorwaarden waaraan de paus moet voldoen
• Conclaaf - De stemmethode om een nieuwe paus te verkiezen
• Habemus papam: de paus wordt aan de wereld bekend gemaakt
• Boeken over de pausen en het conclaaf

De paus: opvolger van Petrus, plaatsbekleder van Christus

Wat betekent het eigenlijk om paus te zijn? Waar komt zo'n raar ambt eigenlijk vandaag? De rooms-katholieke Kerk houdt er stellig aan vast dat dit ambt gedurende haar hele geschiedenis heeft bestaan. Meer zelfs: het pausdom is door Jezus Christus zelf gesticht (Mt 16, 13-19):


In dit Bijbelfragment vinden we de basis van het pausschap. Jezus overhandigde de apostel Simon symbolisch de sleutels van de hemel. Simons naam veranderde daarop in Petrus (“de rots”). Petrus is de rots waarop Jezus de Kerk bouwt. Petrus is de eerste paus; paus Franciscus is de 266ste paus en dus de 265ste opvolger van Petrus.

Eigenlijk is de paus dus gewoon bisschop (“opvolger van de apostelen”), nl. de bisschop van Rome. Maar omdat Rome in de oudheid de belangrijkste stad was (de keizer resideerde er), was ook de bisschop van die stad de belangrijkste bisschop. Langzaam maar zeker erkenden andere bisschoppen de bisschop van Rome als de allerbelangrijkste. Dit ging in de eerste eeuwen niet van een leien dakje. De patriarchen van de andere grote steden vonden dat Rome zich vooral niet moest moeien. Antiochië, Alexandrië, Constantinopel en ook Jeruzalem waren eigenlijk belangrijker.

Het gezag van de paus

Welk gezag heeft de paus van Rome nu eigenlijk? De paus, bisschop van Rome en opvolger van Petrus, "is het blijvend en zichtbaar beginsel en fundament van de eenheid, zowel van de bisschoppen als van de menigte van de gelovigen". "De paus van Rome immers heeft, juist krachtens zijn ambt als plaatsvervanger van Christus en herder over de gehele Kerk, de volledige, hoogste en universele macht, die hij altijd vrij kan uitoefenen". Deze citaten uit de Catechismus van de Katholieke Kerk (nr. 882) laten aan duidelijkheid niets te wensen over: de paus bezit binnen de Kerk álle gezag. Hij benoemt de bisschoppen, beslist over geloofszaken, verklaart mensen heilig enz. Naast dit geestelijk gezag heeft de paus ook nog een klein beetje wereldlijk gezag: hij is ook Soeverein Staatshoofd van Vaticaanstad, het kleinste land ter wereld (0,44 km² en 836 inwoners). De paus heeft ook veel macht en invloed over de hele wereld. In de lijst van het Amerikaanse tijdschrift Forbes staat hij prominent in de top-10 van de machtigste mensen in de wereld. In 2016 moest hij enkel Poetin, Trump, Merkel en Xi Jinping laten voorgaan.

Titels van de paus

De paus heeft vele titels, om te beginnen natuurlijk ‘paus’. Het woord ‘paus’ komt van het Griekse ‘papas’ en het Latijnse ‘papa’ en betekent vader. Bij de vroege christenen werd elke priester zo aangesproken, later enkel nog de bisschoppen. Rond het jaar 1000 kreeg enkel de bisschop van Rome de titel ‘Papa’ of ‘paus’. De officiële aanspreektitel van de paus is Heilige Vader. Uit het Latijn stamt ook de titel Pontifex Maximus of ‘hoogste bruggenbouwer’. In de oudheid was dit de titel van de opperpriester, die later werd overgenomen door de pausen. De titel die wellicht het meest de wenkbrauwen doet fronsen is Plaatsbekleder van Christus op aarde. De paus bekleedt (bezet) de plaats op aarde waar eigenlijk Jezus moet zitten. De titel die de pausen tegenwoordig het liefst gebruiken is die van Servus Servorum Dei: Dienaar van de dienaren van God.

Sede Vacante, de Camerlengo en de rituelen na de dood van de paus

De exacte procedures die na het overlijden van de paus in gang gezet worden en die gelden tot en met de verkiezing van een nieuwe paus zijn allemaal vastgelegd in de Apostolische Constitutie Universi Dominici Gregis van paus Johannes Paulus II. Zoals alle documenten van de katholieke Kerk komt de naam van de eerste woorden die het document in het Latijn heeft: 'De hele kudde van de Heer', waarbij de kudde uiteraard naar alle gelovigen verwijst. Dit document werd door hem ondertekend op 22 februari 1996 en is sindsdien nauwelijks meer aangepast. Het was dus ook de leidraad voor de verkiezing van paus Benedictus XVI in 2005 en die van paus Franciscus in 2013.

De Camerlengo: Schatbewaarder van de Heilige Stoel

Het overlijden van de paus wordt officieel vastgesteld door de Camerlengo, een vrij onvertaalbare titel. Het best in de buurt komt wellicht nog 'Kamerheer' of 'Schatbewaarder'. In theorie bekleedt de Camerlengo nu de belangrijkste positie in de Kerk, maar zijn bevoegdheden zijn eigenlijk eerder beperkt. Tot in de negentiende eeuw werd de dood van de paus nogal artificieel vastgesteld. De Camerlengo had een speciaal zilveren hamertje waarmee hij (liefst zachtjes) op het hoofd van de paus tikte. Hij stelde dan driemaal een vraag: "Naam, slaapt gij?" Wanneer de paus niet antwoordde, was hij officieel dood. In de moderne tijd stelt een dokter het overlijden vast, met de Camerlengo als getuige. Die neemt dan de Vissersring van de hand van de paus. Die ring symboliseert het pausambt (Petrus was een visser). Vroeger werden officieel documenten met deze zegelring bekrachtigd, het zegel van de paus in hete was erop gedrukt. De Vissersring wordt kapotgeslagen, waarmee het pontificaat officieel ten einde is.

De werkruimte en de slaapkamer van de overleden paus worden verzegeld. Enkel de nieuw verkozen paus heeft toestemming om deze ruimtes te betreden. Tegelijkertijd met het overlijden van de paus zijn op enkele uitzonderingen na alle hoofden van Vaticaanse Congregaties en Raden ontslagen. De nieuwe paus kan hen dan opnieuw aanwerven, meestal tijdelijk, of ontslagen laten. Enkel de Grootpenintencier, het hoofd van de afdeling voor de biecht, de Camerlengo en de vicaris voor het bisdom Rome blijven sowieso na het overlijden in functie.

Begin van de Sede Vacante
Met het overlijden van de paus begint de zogenaamde Sede Vacante, Latijn voor 'Lege Zetel'. De zetel waarover sprake is de symbolische zetel van Petrus, de belangrijkste apostel en volgens de overlevering de eerste paus. Deze zetel werd door Bernini prachtig gebeeldhouwd in de apsis van de Sint-Pietersbasiliek. Paus Johannes Paulus II had expliciet de mogelijkheid opengelaten dat een paus kan terugtreden, maar wellicht had hij niet gedacht dat zoiets ook effectief zou gebeuren, en dan nog wel bij zijn opvolger, paus Benedictus XVI in 2013.

In normale situaties ontstaat de Sede Vacante dus bij het overlijden van de paus. Het gezag over de Kerk en over Vaticaanstad verschuift dan voor een korte tijd naar het College van Kardinalen, al is haar bevoegdheid redelijk beperkt. De Deken van het College van Kardinalen en de Camerlengo delen samen met de andere kardinalen de macht. Op de negen achtereenvolgende dagen na het overlijden vinden rouwplechtigheden plaats, waardoor kardinalen uit de hele wereld ook de kans hebben om naar Rome af te zakken.

De kardinalen: de pauskiezers

Ze worden soms wel eens de meest exclusieve herenclub ter wereld genoemd: het College van Kardinalen van de katholieke Kerk. Het woord kardinaal komt van het Latijnse woord 'cardo', wat spil of scharnier betekent. Een kardinaal vervult dus een scharnierfunctie in de Kerk, vergelijkbaar met de scharnieren van een deur. Er is slechts één manier om kardinaal te kunnen worden: de paus zelf moet je kiezen. Men wordt dan tot kardinaal 'gecreëerd' en je krijgt in een plechtige viering in de Sint-Pieter de rode kardinaalsbonnet. Zoals alle gewijden in de Kerk hebben ook kardinalen hun eigen kleur. Bisschoppen dragen paars, de paus wit, priesters zwart en kardinalen rood. De rode kleur verwijst naar het bloed dat zij bereid (moeten) zijn om voor Jezus te geven.

Er zijn maximaal 120 stemgerechtigde kardinalen, al kan de paus hiervan ook afwijken. Zo zijn er in oktober 2019 124 zogenaamde 'kardinaal-kiezers'. Enkel kardinalen die jonger dan 80 jaar zijn, mogen aan het conclaaf deelnemen. Een kardinaal die zestig jaar is, is naar kerkelijke normen een tiener. De meesten worden pas kardinaal als ze diep in de zestig of zeventig zijn. Soms creëert de paus mannen van boven 80 tot kardinaal. Zij krijgen de titel dan enkel als eer, aangezien ze nooit aan een conclaaf kunnen deelnemen. Kardinalen die mogen meestemmen moeten de leeftijd van 80 jaar nog niet bereikt hebben op het moment dat de Sede Vacante begon.

Kardinalen komen uit twee verschillende richtingen. De belangrijkste groep kardinalen zijn bisschoppen van grote, belangrijke steden overal ter wereld. Vanouds had vooral Italië heel wat kardinalen, met de meerderheid van het College dat uit Europa afkomstig was. Dat is sinds de jaren 2000 veranderd. Meer en meer bisschoppen uit de Derde Wereld krijgen de rode hoed aangeboden, uit Congo, de Filipijnen, Brazilië, Nigeria ... De andere groep zijn de prefecten en leiders van Vaticaanse congregaties en raden, de Curie. De media proberen vaak deze twee groepen van kardinalen tegen elkaar uit te spelen: de Vaticaanse prelaten zijn dan oerconservatieven, de anderen eerder progressief. In werkelijkheid zijn wellicht alle kardinalen eerder conservatief, ongeacht hun functie.

Tot en met de twee conclaven van 1978, waarin Johannes Paulus I en Johannes Paulus II werden verkozen, werden de slaapplaatsen ingericht in de nabijheid van de Sixtijnse Kapel. Er werden echte houten chambrettes opgericht, toiletbezoek moest op een nachtemmer en wassen konden de kardinalen zich enkel aan een wastafeltje. Paus Johannes Paulus II vond deze omstandigheden zo rudimentair dat hij een speciaal gebouw liet optrekken: het Domus Sancta Martha. Dit ruime gebouw ligt aan de andere kant van Vaticaanstad en is voorzien van kleine en grote kamers en suites. Als er geen conclaaf is, verblijven er ook medewerkers en gasten van de Kerk. Paus Franciscus koos er zelfs voor om hier te blijven wonen, zo kan hij contact houden met de mensen.

Voorwaarden waaraan de paus moet voldoen

Wanneer men bedenkt dat de katholieke Kerk in tweeduizend jaar nog geen driehonderd pausen heeft gekend, weet men meteen hoe exclusief het 'beroep' wel is. Men verwacht heel wat van de paus, zeker in de huidige, gemediatiseerde tijden. De paus moet goed met het publiek kunnen omgaan en liefst ook 'telegeniek' zijn. Hij moet ook een aantal talen kennen, waaronder zeker Italiaans, maar ook Spaans, Engels en Frans zijn eigenlijk een must. Uiteraard moet hij een goede kennis van het katholieke geloof hebben en dat geloof ook in de praktijk brengen.

De Kerk hanteert ook een aantal 'objectieve' voorwaarden. Om in aanmerking te komen om paus te worden, moet de kandidaat om te beginnen een man zijn. De befaamde 'stoel' om te controleren of de kandidaat in kwestie wel een man is, is slechts een fabeltje. Ook het verhaal over pausin Johanna klopt niet. Dit werd tijdens de reformatie verzonnen om kritiek op te Kerk te leveren. Een andere voorwaarde is de leeftijd: men moet minstens dertig jaar oud zijn. Vanzelfsprekend is hij gedoopt en aanvaardt hij de gehele leer van de Kerk. Ook moet de paus, net zoals de priesters en bisschoppen, celibatair zijn. In het verleden durfden een aantal pausen aan die laatste regel wel eens verzaken ...

Merk op dat men in principe geen kardinaal moet zijn om paus te kunnen worden. Alle katholieke, ongehuwde mannen die ouder dan dertig zijn komen dus in aanmerking. In de praktijk kiezen de kardinalen altijd voor iemand uit hun eigen midden, maar als ze er ooit echt niet zouden uit geraken, zijn er nog heel wat andere kandidaten.

Conclaaf - De stemmethode om een nieuwe paus te verkiezen

De eerste dag van het conclaaf

De eerste dag van het conclaaf begint natuurlijk met een plechtige mis in de Sint-Pietersbasiliek. Bijgewoond door duizenden gelovigen vragen de kardinalen Gods zegen en bidden Hem om een goede paus te geven. Na de eucharistieviering trekken zij in processie naar de Capella Paulina in het Vaticaan. Ondertussen zingen ze het oeroude lied Veni Creator Spiritus - Kom, Schepper Geest. In dat lied wordt de Heilige Geest afgesmeekt. Die Geest speelt overigens een belangrijke rol: volgens de leer van de Kerk is de Heilige Geest zelf die de nieuwe paus eigenlijk kiest. De kardinalen zijn daartoe slechts 'middelen'.

Bij aankomst in de Capella Paulina, die ook door Michelangelo beschilderd is, maar helaas niet te bezoeken valt, wordt nogmaals gebeden. Daarna gaan ze naar de Sixtijnse Kapel, waar elke kardinaal de eed aflegt. Met een hand op het Evangelie zweert hij om niets van wat er in het conclaaf gebeurt aan de buitenwereld bekend te maken. Ook de weinige anderen die in de Kapel mogen aanwezig zijn, doen dat. Toch lekt er van elk conclaaf wel het een en ander uit ... Nadat elke kardinaal de eed heeft afgelegd, zal de ceremoniemeester iedereen die er niets te zoeken heeft naar buiten laten gaan. Hij gebruikt de legendarische woorden "Extra omnes". De deur van de Sixtijnse Kapel wordt gesloten. De betekenis van het woord conclaaf is dan ook "Met de sleutel". Dan volgt nog een laatste meditatie en kan het stemmen beginnen.

Op de eerste dag is het volgens de Constitutie Universi Dominici Gregis nog niet verplicht om een stemming te houden, maar meestal houden de kardinalen al één stemronde. Die staat bekend als een opwarmrondje. Kardinalen die eigenlijk geen kans maken om paus te worden krijgen omwille van hun eerbiedwaardige staat van dienst vaak enkele stemmen. Het stemmenaantal is vaak verdeeld over tien of meer kardinalen, al zijn er enkelen die eruit springen. Pas vanaf de tweede stemming wordt het serieus: tenslotte moet men maar liefst 80 stemmen halen om paus te worden, en dus heel wat kardinalen kunnen overtuigen. Vaak komen consensusfiguren dus wat later bovendrijven.

De eigenlijke stemprocedure

Na een kort gemeenschappelijk gebed schrijft elke kardinaal een naam op een briefje, waarop al voorgedrukt de zin 'Ik verkies tot paus ...' staat. Daarna komen de kardinalen een voor een naar voren. Ze tonen duidelijk hun stembiljet en deponeren het in een speciale kelk, met de mededeling dat zij hebben gestemd op diegene waarvan ze vinden dat hij door God gewild is. Per dag zijn er maximaal twee keer twee stemrondes: een in de voormiddag, een in de late namiddag. Als elke kardinaal zijn stem heeft uitgebracht, kunnen deze geteld worden. Drie kardinalen zijn door loting voor deze taak uitgekozen. Eerst tellen zij het aantal stembiljetten: zijn er exact evenveel biljetten als er kardinalen zijn? Daarna leest de eerste kardinaal in stilte het eerste stembiljet, noteert de naam en geeft het door aan de kardinaal naast hem. Die doet hetzelfde. De derde kardinaal leest de naam hardop voor. Op deze manier is er een extra veiligheid tegen fraude ingebouwd. Overigens worden op het einde van elke stemronde de stembiljetten nog eens door drie andere kardinalen herteld.

Witte rook en zwarte rook

In de moderne tijd duren conclaven vaak maar een dag of twee, maximaal drie. Dat was in het verleden wel anders. Om paus Gregorius X te verkiezen hadden de kardinalen, toen in Viterbo, maar liefst drie jaar nodig (1268-1271)! De bewoners van dat stadje waren het na een tijdje zo beu dat ze het dak van de vergaderzaal afbraken en de kardinalen op water en brood zetten om de zaken te bespoedigen. Paus Johannes Paulus II voorzag in zijn constitutie dat als de kardinalen er niet meteen zouden uitraken, er na drie dagen een dag rust met tijd voor gebed, reflectie en meditatie wordt ingelast. Na elke reeks van zeven stemmingen wordt opnieuw zo'n rustdag ingelast.

Wanneer de stemmen geteld zijn en geen enkele kardinaal een tweederdemeerderheid heeft bereikt, wordt een vuur gemaakt in de daarvoor speciaal geïnstalleerde kachel. Men voegt er chemicaliën bij, zodat de rook zeker zwart genoeg is. Het is natuurlijk opletten geblazen: in het verleden hebben kardinalen al meerdere keren door vergissingen de hele Sixtijnse Kapel onder de rook gezet, zodat ze met allemaal op de vlucht moesten slaan. Naast de stembiljetten, die met een draad aan elkaar geregen zijn, worden ook de notities van de kardinalen verbrand. Wanneer er wél een winnaar is, stelt de Deken aan hem de vraag of hij zijn verkiezing aanvaardt: "Acceptasne electionem de te canonice factam in Summum Pontificem?" Als de gekozene positief antwoordt, is hij vanaf dat moment paus en hoofd van de katholieke Kerk.

Habemus papam: de paus wordt aan de wereld bekend gemaakt

Wanneer de kardinaal die een tweederdemeerderheid heeft behaald heeft toegestemd om paus te worden, legt de Deken van het College van Kardinalen hem nog een tweede vraag voor: "Met welke naam wilt u genoemd worden?" Het is sinds de tiende eeuw gewoonte voor de paus om een andere naam aan te nemen. Zo maken ze duidelijk dat een nieuwe periode in hun leven aangebroken is. Overigens nam de enige Nederlandse paus, Adrianus VI, net géén nieuwe naam aan. Nadat de nieuwe paus een naam gekozen heeft, wordt een officieel document opgemaakt en kan de paus naar een klein kamertje nabij de Sixtijnse Kapel. Dat kamertje wordt wel eens 'het Kamertje van de Tranen' genoemd, omdat de paus daar zijn emoties kan uiten ... Tenslotte is hij plots de geestelijke leider van meer dan een miljard mensen geworden. In dat kamertje ligt ook de pauselijke kleding klaar: de typische witte habijt, de (meestal) rode schoenen en de witte solideo of kalot voor op het hoofd. Deze kleding ligt in de maten small, medium en large klaar. Voor paus Johannes XXIII was de maat large in 1958 nog te klein. Hij was zo dik dat men het habijt achteraan moest openknippen en met veiligheidsspelden bij elkaar moest houden.

Ondertussen moet de buitenwereld natuurlijk op de hoogte gebracht worden van het heugelijke nieuws. Uit de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel moet ditmaal witte rook komen. De stembiljetten en notities worden gemengd met de juiste chemicaliën, al durft het al eens mis te gaan. In 2005 was de rook eerst zwart, om dan pas grijs en wit te worden. Om misverstanden te vermijden worden ook de klokken geluid: eerst die van de Sint-Pieterbasiliek, daarna alle klokken van het bisdom Rome. Dat zijn er duizenden.

Als de paus aangekleed is, is hij klaar om aan de Stad en de Wereld te worden voorgesteld. De kardinaal-protodiaken, de oudste kardinaal binnen de groep van kardinaal-diakens, komt als eerste op de loggia van de Sint-Pieter. Daar zijn er ondertussen honderdduizenden mensen aangekomen, en alle media in de wereld schakelen live over naar Rome. De kardinaal spreekt de bekende Latijnse woorden:


Vertaald betekenen deze woorden: "Wij kondigen een schitterend, groot nieuws aan: wij hebben een paus! Het is de eerbiedwaardige heer (voornaam), kardinaal van de Roomse Kerk (achternaam), die de naam (...) heeft aangenomen." Na deze woorden komt de nieuwe paus naar voren en wordt uitbundig toegejuicht. Sinds de twintigste eeuw is het gewoonte dat de nieuwe paus dan ook een kort woordje tot de gelovigen spreekt. In 2013 maakte paus Franciscus immense indruk door zeer nederig het publiek te groeten met "Buona Sera" en te vragen voor hem te bidden. Dan geeft hij de apostolische zegen. Enkele dagen later wordt de paus plechtig ingehuldigd op het Sint-Pietersplein, krijgt hij de Vissersring en neemt hij bezit van de drie andere pauselijke basilieken van Rome (Sint-Jan-van-Lateranen, Heilige Maria de Meerdere en Sint-Paulus-buiten-de-muren).

Boeken over de pausen en het conclaaf

Het pausdom, het conclaaf en bij uitbreiding heel het circus rond Vaticaanstad en de Kerk weet al eeuwen mensen te fascineren. In een tijd van massamedia, Twitter en Facebook kiest de Kerk er nog steeds voor om via een eenvoudige schoorsteen te communiceren. Wie meer over deze materie wilt weten, kan terecht in enkele boeken.

Robert Harris - Conclaaf
Op het einde van 2016 verscheen de lang verwachte nieuwe roman van de Britse auteur Robert Harris. Hij specialiseerde zich in het schrijven van historische thrillers, zoals zijn bekende drieluik over de Romeinse advocaat en consul Cicero. Ook het boek Pompeii speelt zich in die tijd af, met de ondergang van de gelijknamige stad, terwijl het boek De officier dan weer het leven van Alfred Dreyfus in de negentiende eeuw onder de loep neemt.

Met Conclaaf verlaat Harris enigszins het pad van de historische thrillers: dit conclaaf speelt zich in de toekomst. Toch zit het boek bomvol historische verwijzingen. De overleden paus lijkt bijzonder hard op paus Franciscus: hij wilt bijvoorbeeld niet in het Apostolisch Paleis wonen, houdt 'grote schoonmaak' in het Vaticaan enz. Wanneer deze paus overlijdt, moeten de 117 kardinalen op zoek naar een nieuwe Heilige Vader. Wanneer tot hun grote verbazing een compleet onbekende kardinaal, de aartsbisschop van Bagdad, opduikt, neemt het conclaaf een vreemde wending ...

Dan Brown - Het Berninimysterie

Wie kent Dan Brown niet? Deze bekende Amerikaanse auteur schreef wereldwijde bestsellers als De Da Vincicode en Inferno. In zijn thrillers combineert hij religie, kunst, symbolenleer en geschiedenis tot een opwindend en spannend geheel. In Het Berninimysterie gaat Robert Langdon op zoek naar een mysterieus genootschap, de Illuminati, dat de rooms-katholieke Kerk bedreigt. Net zoals in Conclaaf is de paus overleden en zijn de kardinalen in conclaaf bijeen. Maar de vier topfavorieten, de belangrijkste kardinalen, zijn niet komen opdagen. Een voor een worden ze op bizarre wijze vermoord terug aangetroffen. Kan Robert Langdon de daders stoppen?

John Thavis - De Vaticaandagboeken. Een onthullend verhaal over de machtsstrijd binnen de katholieke Kerk

De Amerikaanse Vaticaankenner (een 'Vaticanista') John Thavis volgde gedurende tientallen jaren het reilen en zeilen binnen het machtscentrum van de Kerk. Op het einde van zijn carrière schreef hij hierover een boeiend boek, vol bekende, maar vooral minder bekende feiten over het Vaticaan. Het blijkt dat er binnen de hoogste regionen van de Kerk nogal wat misgaat, en dat ook daar naijver, ambitie en jaloezie hoogtij vieren ...

Tom Zwaenepoel - Kleine encyclopedie van het Vaticaan. Van apotheek tot Zwitserse garde

Wist je dat het Vaticaan een treinstation heeft, ook al wordt het maar zelden gebruikt? Dat de leden van de Zwitserse Garde verplicht minstens 1,74 meter groot moeten zijn? En dat Vaticaanstad, als onafhankelijk land, het recht heeft om een marine te hebben, ook al grenst het nergens aan de zee? In zijn boek Kleine encyclopedie van het Vaticaan verzamelde de Belgische Vaticaankenner Tom Zwaenepoel honderden van zulke feitjes, netjes alfabetisch gerangschikt. Interessante lectuur voor iedereen die op reis gaat naar Rome, maar ook om thuis lekker weg te dromen over het kleinste land ter wereld.

Lees verder

• De paus ontmoeten in Vaticaanstad: audiënties en het angelus
• Vaticaanstad bezoeken - Musea, kerken en tuinen