Gereformeerde leer en depressiviteit volgens Van Scheijen

In 1975 legde de Middelburgse psychiater J. D. van Scheijen het verband tussen de gereformeerde orthodoxie en depressiviteit. Veel van zijn patiënten waren lid van één der kerken waar een orthodox-gereformeerde prediking klonk. In dit artikel komen enkele van zijn bevindingen aan bod, vergezeld van kritische noties.

Wat is gereformeerd?

Op het gevaar af de vraag te simplistisch af te doen, kan gesteld worden dat onder "gereformeerd" verstaan kan worden als men zich laat normeren door de Gereformeerde Belijdenisgeschriften, de zogeheten Drie Formulieren van Enigheid (=eenheid).
Onder deze drie formulieren verstaan wij de Heidelbergse Catechismus de Nederlandse Geloofsbelijdenis en de Dordtse Leerregels (de vijf artikelen tegen de Remonstranten). Deze drie formulieren zijn op hun beurt geënt op de theologische visie van Calvijn.

Wat is depressief?

Onder een depressie verstaan we een stemmingafwijking wwarin men zeer somber gestemd is, geen vreugde aan het bestaan kan beleven en geen toekomstperspectief heeft. Bij ernstige vormen kan men het leven zó moe zijn dat de patiënt het leven niet meer aan kan. Patiënten met een depressie voelen zich vaak sterk geremd in denken en handelen. Ook de lichaamsfuncties verlopen dan traag: de eetlust en de slaap zijn gestoord, de ontlasting komt weinig frequent; gevoel van hopeloosheid, ongeïnteresseerd zijn, geringe zelfwaardering, geringe zelfwaardering, lusteloosheid, toekomstangst, prikkelbaarheid.

Van Scheijen

Al in 1975 legde de inmiddels overleden psychiater J. D. van Scheijen uit Middelburg in een artikel het verband tussen de orthodox-gereformeerde prediking en depressiviteit. In 1981 onderbouwde hij zijn visie met cijfermateriaal. Van de 28 patiënten die in de periode van 1971 tot 1978 in het Gasthuis van Middelburg werden behandeld voor een psychose, was 42 % lid van de "zware kerken".

Enkele citaten van Van Scheijen:
"Uit onderzoek blijkt, dat onder mensen die aangesloten zijn bij een orthodox kerkgenootschap vaker depressief zijn. Je vindt bij deze mensen een negatief denkleven. Heel populair gezegd: een basaal pessimisme. Als ze genezen zijn van hun depressie en je zegt: "volgende week mag je naar huis", dan reageren ze niet met: "Ha fijn!", maar met: "We zullen het hopen""

"Ik spreek vaak over de zwarte band die over Nederland ligt. Die begint in Walcheren, gaat via Zeeland en de Zuidhollandse eilanden, de Alblasserwaard en Het Sticht naar de Veluwe en heeft uitlopers naar Staphorst en Rijssen. Het curieuze is dat in die regio's het zelfmoordgetal altijd relatief hoog is geweest."

"Hier duiden wij dat soort mensen aan met: Zeeuse zwaartillers. Mensen die alles wat somber bekijken. Ze hebben allerlei goede eigenschappen: zeer actief, een groot verantwoordelijkheidsgevoel. Maar daaronder schuilt de voortdurende zorg: kan ik dit allemaal wel volhouden? Een soort faalangst. Dit alles staat los van de religie, maar de bezorgdheid over hoe je het hier en nu doet, kan wel gekleurd worden door een religieuze opvatting en met name door het calvinisme."

"Alles moet bij die mensen zijn: Soli Deo Gloria. Als ze iets positiefs tot stand hebben gebracht, komt ogenblikkelijk de vraag: ben ik niet te veel overtuigd van eigen kracht?"

"De calvinistische arbeidsmoraal is gericht op prestatie. Voor veel mensen met een pré-depressieve geaardheid geldt dat ze soms té serieus zijn, té ijverig. Aan een simpele, argeloze blijheid van: dat heb ik nou 'es mooi gedaan, komen ze niet toe."

"Dat perfectionisme kan leiden tot psychische uitputting en een depressie uitlokken. In de depressie zijn hun handen vastgebonden. Komen ze er uit, dan hebben ze zoiets van: we moeten de schade weer inhalen. Ze gaan zichzelf dan opjagen.. Die algemene persoonlijkheidstrek kan worden geactiveerd door de calvinistische geloofsovertuiging. Bij ouderwets Rooms-katholieken zie je ook zoiets. Steeds je best moeten doen, goede werken verrichten, gehoorzaam zijn aan het godsdienstig systeem."

"Het is ook vaak religieus getob. Depressies van bevindelijken zijn vaak ernstiger dan van andere patiënten. In hun melancholie zijn ze enorm bezig met godsdienstige thema's, voornamelijk negatieve. Het probleem van het niet-gepredestineerd zijn, voor eeuwig verloren gaan, gezondigd te hebben tegen de Heilige Geest. Opmerkelijk is, dat wanneer ze hersteld zijn, die zaken helemaal niet zo'n grote rol blijken te spelen in hun leven. Dat heeft mij altijd gefrappeerd."

"In de zogenaamde "oude schrijvers" (voornamelijk prekenboeken uit de tijd van de Nadere Reformatie. bvell) die ze lezen, zit het gevaar van zelfontwaarding, zoals je dat vindt in de vijf dierbare nieten van Schortinghuis".

"Als je een depressieve patiënt behandelt, krijg je te maken met allerlei problemen, dus ook met religieuze. Met iemands geloofsovertuiging met je met de grootst mogelijke voorzichtigheid omgaan."

"Ik heb nooit gemerkt dat depressieve patiënten troost hebben geput uit de gereformeerde belijdenis. Toch kan ik mij voorstellen dat dit wel mogelijk is. Ik heb de indruk dat ze op de een of andere manier hun eigen confessie verkeerd interpreteren. Dat ze de negatieve aspecten te veel belichten en te weinig oog hebben voor de vertrouwensaspecten van het geloof."

Enkele opmerkingen bij het bovenstaande

Het cijfermateriaal dat Van Scheijen aanvoert om te "bewijzen" dat bevindelijk gereformeerden vaker ernstig depressief zijn dan anderen, is niet overtuigend. Op Walcheren zijn ten opzichte van de rest van het land verhoudingsgewijs veel "zware" gereformeerden. Geen wonder dat het percentage patiënten van bevindelijk gereformeerden huize met depressiviteit er ook hoger ligt dan waar zij getalsmatig minder sterk, of helemaal niet, vertegenwoordigd zijn. Het zou interessant zijn om daar eens een landelijk onderzoek naar te doen en het niet alleen te beperken tot iets regionaals.

Een tweede opmerking mag m.i. niet ontbreken. Het is in deze tijd een modeverschijnsel om alles wat met godsdienst te maken heeft -en dan met name zich bevindend in de orthodox gereformeerde hoek- verdacht te maken. Te denken valt aan boeken van Maarten 't Hart, Jan Siebelink en Franca Treur. Opmerkelijk dat juist deze auteurs zo'n breed lezerspubliek hebben. Zou de geseculariseerde Nederlander daar misschien met weemoed iets terugvinden van zijn verloren identiteit?

Vervolgens worden zaken als persoonlijkheidsstructuur, verstoorde relatie in de werksfeer, scheidingen, opgroeien in een één-oudergezin, lichamelijke ziektes, sterfgevallen in de directe omgeving etc. als oorzaken van depressiviteit volkomen buiten beschouwing gelaten. Slechts de gereformeerde leer wordt als boosdoener aangemerkt. Dit is des te verwonderlijker omdat Van Scheijen zelf zegt dat zaken zoals het niet gepredestineerd zijn, het voor eeuwig verloren gaan en het gezondigd te hebben tegen de Heilige Geest helemaal niet zo'n grote rol blijken te spelen als de patiënten hersteld zijn. Als dat zo is, hoe kunnen ze daar dan depressief van geworden zijn?

Ook geeft hij aan dat de gereformeerde leer wel degelijk positieve elementen in zich heeft, zoals hij zelf aangeeft in het laatstgenoemde citaat: "....dat ze de negatieve aspecten te veel belichten en te weinig oog hebben voor de vertrouwensaspecten van het geloof."

Kortom: heeft niet elke depressieve patiënt te veel oog voor negatieve aspecten, van welke aard ook?