ADHD bij volwassenen: medicatie en psychosociale behandeling

Attention deficit hyperactivity disorder (ADHD) is één van de meest voorkomende psychiatrische stoornissen van de kindertijd en die in de meeste gevallen in de volwassenheid blijft bestaan​​. Toch is er momenteel nog sprake van een onderdiagnose, wat leidt tot ineffectieve behandeling van de klachten en hogere kosten voor de geestelijke gezondheidszorg. In dit artikel geven we algemene informatie over medicatie, psycho-educatie en psychotherapie bij volwassenen met ADHD.

• ADHD komt vaak voor
• Gevolgen van onbehandelde ADHD
• Effectieve behandelingen ADHD bij volwassenen
• Behandeling ADHD bij volwassenen
• Medicijnen: stimulantia
• Medicijnen: atomoxetine
• Medicijnen: bupropion
• Psychosociale interventies
• Leestip

Dit artikel is een vervolg op: ADHD bij volwassenen: symptomen, kenmerken (DSM 5 criteria).

ADHD komt vaak voor

ADHD is een courante stoornis: 4-8% van de kinderen en adolescenten en naar schatting minimaal 1-2½ % van de volwassen bevolking heeft ADHD. ADHD is een geaccepteerde stoornis voor kinderen en adolescenten. Er worden veel behandelmogelijkheden aangeboden voor kinderen en adolescenten met ADHD. Niet alle kinderen met ADHD groeien eruit. ADHD beïnvloed ook als volwassene in grote mate het leven, zowel op persoonlijk als op professioneel vlak. In de volwassenen psychiatrie wordt ADHD allengs beter herkend, zodat ook volwassen patiënten met ADHD een passende en adequate behandeling krijgen aangeboden. Het behandelaanbod voor volwassenen met ADHD is de laatste jaren uitgebreid maar blijft relatief schaars, ondanks sterk bewijs voor de voordelen van diagnose en behandeling van ADHD bij volwassenen.

Gevolgen van onbehandelde ADHD

Lange-termijn follow-up, epidemiologische en klinische studies hebben aangetoond dat volwassenen met onbehandelde ADHD, in vergelijking met een controlegroep, academisch onderpresteren (een lager opleidingsniveau hebben), een lager inkomen hebben, vaker genotsmiddelen gebruiken (tabak, alcohol of drugs), vaker betrokken zijn bij ongevallen, zich vaker inlaten met criminaliteit, en slechter sociaal functioneren (minder sociale relaties of vrienden hebben). Dit laat het belang zien van een adequate behandeling van volwassenen met ADHD.

Effectieve behandelingen ADHD bij volwassenen

De symptomen van ADHD kunnen bij zowel kinderen als volwassenen effectief worden behandeld. De gunstige effecten van stimulerende medicatie (stimulantia) en atomoxetine (of, in België en Nederland onder de merknaam, Strattera®) op de kernsymptomen van ADHD, zijn in tal van studies bij kinderen aangetoond. Een toenemend aantal studies bij volwassenen tonen een vergelijkbaar resultaat.[1]

De eisen en verantwoordelijkheden die horen bij het volwassen leven, zorgen ervoor dat de problemen waarmee volwassenen met ADHD te maken krijgen verschillen van die van kinderen met ADHD. Volwassenen met ADHD hebben daarom een andere reeks van psychosociale en psychologische behandelingen nodig, welke zijn afgestemd op zowel hun ontwikkelingsniveau als de ADHD-problematiek. Psychologische behandelingen in de vorm van psycho-educatie en psychotherapie, cognitieve gedragstherapie en vaardigheidstraining, organiseren van dagelijkse activiteiten, zijn allen behandelvormen waarvan gedacht wordt dat ze effectief zijn. Meer onderzoek naar de diverse behandelvormen is echter noodzakelijk.

Behandeling ADHD bij volwassenen

Hieronder bespreken we psychosociale interventies en behandeling met medicijnen (farmacotherapie) bij ADHD. De combinatie van medicatie en psycho-educatie/psychotherapie geeft de beste resultaten voor behandeling van ADHD.

Medicijnen: stimulantia

Effectieve medicijnen voor de behandeling van de kernsymptomen van ADHD zijn stimulantia, welke het frequents worden voorgeschreven in de behandeling van mensen met ADHD. Lang werkend stimulantium heeft daarbij de voorkeur. Tot de groep van stimulantia behoren onder meer alle medicijnen die methylfenidaat bevatten als werkzame stof. Deze stof is verwant aan amfetamine. Medicijnen op basis van amfetamines zelf behoren ook tot de groep van stimulantia, zoals dextro-amfetamine, lisdexamfetamine en gemengde amfetaminezouten.

De werking van methylfenidaat en dextro-amfetamine lijken erg op elkaar. De gemeenschappelijke werking is de remming van de heropname van de neurotransmitters dopamine en noradrenaline, waardoor er een tijdelijke verhoogde concentratie van deze stoffen aanwezig is in de hersengebieden die een belangrijke rol spelen in het ontstaan van ADHD-symptomen. Men vermoedt dat de stimulantia de signaaloverdracht tussen de cellen in deze hersengebieden versterken en dit is van belang als de persoon zich lange(re) tijd moet concentreren op een eentonige taak, als er veel externe afleiding is of wanneer er een impuls op een bepaalde prikkel onderdrukt moet worden. Vanwege hun krachtige werking en de uitgebreide klinische ervaring worden stimulantia in richtlijnen vaak vermeld als eerste keus in de behandeling van kinderen en volwassenen met ADHD, indien er geen contra-indicaties zijn.

De beschikbare merken voor het kort werkende methylfenidaat is Ritaline® in België en Medikinet® en het alom bekende Ritalin® in Nederland. Hier te lande kunnen ook merkloze methylfenidaattabletten worden voorgeschreven. Onder de lang werkende methylfenidaattabletten zijn in België de middelen op de markt die bekend staan onder de namen Concerta® en Ritaline MR®. In Nederland: Concerta®, Equasym XL® en Medikinet CR®. Kort werkende methylfenidaattabletten werken vier uur lang in op de symptomen en lang werkende tot 8 uur lang. Concerta® werkt zelfs ongeveer 12 uur. Stimulerende medicijnen beginnen na ongeveer twintig minuten te werken.

Er zijn voor zover bekend geen risico’s verbonden aan het langdurig gebruik van stimulantia. Als er bijwerkingen optreden, gebeurt dat meestal direct. Veel voorkomende bijwerkingen van stimulantia zijn onder meer een verminderde eetlust, gewichtsverlies, hogere bloeddruk en hartslag, slapeloosheid, gejaagdheid, prikkelbaarheid, hoofdpijn en een droge mond.

Medicijnen: atomoxetine

Atomoxetine (of, onder de merknaam, Strattera® in zowel België als Nederland), is het eerste medicijn dat is geregistreerd in de behandeling van ADHD bij kinderen die niet tot de groep van stimulantia behoort. Dit middel blokkeer de noradrenalinepompjes in de zenuwspleten in plaats van de dopaminepompjes zoals bij stimulantia gebeurt. Dit leidt tot een hogere concentratie aan noradrenaline in de hersengebieden die worden geassocieerd met klachten die horen bij ADHD. De werking bouwt zich na inname geleidelijk op, waardoor het ook wat langer duurt voordat het effect heeft. Voordeel hiervan is dat het effect ook niet meteen wegvalt, zodra de patiënt een keer vergeet zijn medicatie in te nemen. Het medicijn heeft een continu effect op de symptomen, de klok rond.

Bijwerkingen die zeer vaak (> 10%) optreden zijn: hoofdpijn, slaperigheid, afgenomen eetlust, buikpijn, misselijkheid, braken. Bijwerkingen die vaak (1-10%) optreden zijn: anorexia, irritatie, stemmingswisselingen, slapeloosheid, duizeligheid, obstipatie, dyspepsie, dermatitis, huiduitslag, vermoeidheid, lusteloosheid, gewichtsverlies, verhoogde bloeddruk. Een aantal zeer vervelende bijwerkingen die soms (0,1-1%) optreden zijn: suïcidaal gedrag, agressie, vijandigheid en emotionele labiliteit. Verder is gemeld: psychose.[2] Het is een vereiste dat de behandeling gestart wordt door een medisch specialist in de behandeling van ADHD. Vanwege deze ernstige bijwerkingen die mogelijk kunnen optreden, is tijdens behandeling controle op optreden of verergering van suïcidaal gedrag, psychotische verschijnselen, vijandigheid en emotionele labiliteit aangewezen.[3]

Medicijnen: bupropion

Bupropion is een ontwenningsmiddel (bij stoppen met roken toegepast) en een antidepressivum, die in de hersenen de hoeveelheid noradrenaline (norepinefrine) en dopamine regelt. Er is een korter werkende vorm (Zyban®) en een langer werkende vorm (Wellbutrin XR®). Er zijn enkele onderzoeken die de werkzaamheid aantonen van bupropion in de behandeling van ADHD bij volwassenen.[4]

Veel voorkomende bijwerkingen van bupropion zijn onder meer een droge mond, misselijkheid, slapeloosheid, gejaagdheid, duizeligheid en hoofdpijn.

Psychosociale interventies

Ofschoon medicatie de typische symptomen van ADHD (sterk) kunnen reduceren, zijn psychosociale interventies vaak nodig om vaardigheden en strategieën aan te leren om met dagelijkse en voor de patiënt lastige situaties om te gaan. Het is zoals het Engelse gezegde luidt: 'Pills don't build skills'. Volwassenen met ADHD hebben baat bij twee aanvullende behandelmethoden:

• psycho-educatie; en
• psychotherapie.

Cognitieve gedragstherapie en systeemtherapie zijn de meest ingezette behandelvormen.

Psycho-educatie volwassenen met ADHD s erop gericht om het inzicht in ADHD te vergroten en het te accepteren. Psycho-educatie kan zowel individueel als groepsgewijs plaatsvinden en bestaat meestal uit ongeveer acht sessies of bijeenkomsten.

Psychotherapie richt zich vooral op het aanleren van vaardigheden en het zoeken van persoonlijke oplossingen voor specifieke problemen. In cognitieve gedragstherapie leert de patiënt inadequate gedragspatronen te veranderen door het leren herkennen en veranderen van negatieve denkpatronen die hieraan ten grondslag liggen. Veel volwassenen met ADHD hebben in het verleden veel negatieve ervaringen opgedaan doordat zaken niet lukten, in zowel opleiding, werk als sociale en intieme relaties. De gedachte "het heeft toch geen zin, want al die andere keren is het ook niet gelukt" is net zo destructief als de gedachte "nu ga ik het echt goed aanpakken, nu moet het perfect worden", waarna de handdoek in de ring gegooid wordt als het niet in één keer lukt. Deze gedachten helpen de patiënt niet om het dit keer beter te doen. Bij cognitieve gedragstherapie gaat de patiënt aan de slag met praktische opdrachten en oefeningen om deze niet helpende gedachten op te sporen en om te buigen naar helpende gedachten en constructief gedrag.

In systeemtherapie kunnen betekenisvolle mensen uit de omgeving van de patiënt worden betrokken, zoals de partner. In systeemtherapie worden relatiepatronen die niet goed werken onder de loep genomen, waarna getracht wordt deze te doorbreken en om te buigen naar nieuwe, adequate patronen.

Tot slot zij opgemerkt dat mindfulness mogelijk een positief effect kan hebben bij volwassenen met ADHD, omdat het de aandacht kan versterken en onrust wegneemt. Er moet echter nog meer onderzoek plaatsvinden naar de effecten hiervan.

Leestip

Gil Borms, Steven Stes & Ria van den Heuvel: ADHD bij volwassenen - Leven met eigenwijze hersenen, Lannoo, 2009. Dit boek of basisgids zet veel belangrijke informatie en praktische tips op een rij. Wat houdt ADHD bij volwassenen precies in? Is medicatie altijd nodig? Welke mogelijke behandelingen zijn er? Wat zijn de gevolgen voor persoonlijke relaties? En hoe kun je problemen op het werk opvangen?

Noten

1. NICE. Attention Deficit Hyperactivity Disorder: The NICE guideline on diagnosis and managment of ADHD in children, young people and adults. The British Psychological Society and The Royal College of Psychiatrists; 2008.
2. Farmacotherapeutisch Kompas (FK): http://www.fk.cvz.nl/default.asp?soort=preparaattekst&naam=atomoxetine
3. Ibid.
4. Gil Borms, Steven Stes & Ria van den Heuvel: ADHD bij volwassenen - Leven met eigenwijze hersenen, Lannoo, 2009, p.66.

Lees verder

• ADHD bij volwassenen: symptomen, kenmerken (DSM-5 criteria)
• ADHD: symptomen, kenmerken en diagnostische criteria DSM-5
• Hyperactief kind (ADHD): wat te doen bij druk gedrag, 8 tips
• ADHD-dieet of RED-dieet: ADHD voeding onderzoek
• ADHD behandeling: ADHD behandelen met vitaminen en mineralen