Wat zijn de uitingsvormen van pathologische jaloezie?

Wanneer wordt pathologische jaloezie ook echt pathologisch? Kan iemand aan het Othello syndroom lijden, zelfs als een partner in de praktijk daadwerkelijk ontrouw is? Ziekelijke jaloezie kent een paar duidelijk te onderscheiden kenmerken, waarbij waanbeelden, obsessies en overwaardige ideeën de belangrijkste vormen zijn waarop de stoornis zich uit. Waar ligt het onderscheid tussen gewone en ziekelijke jaloezie? Hoe weet je dat jaloezie niet meer gewoon is? Mullen (1990) ging er vanuit dat pathologische jaloezie geassocieerd is met vier factoren:
Ten eerste dat een onderliggende mentale stoornis voorafgaand of samen met de jaloezie optreedt. Ten tweede dat de kenmerken van de onderliggende stoornis coëxisteren met de jaloezie. Ten derde dat de oorzaak van de pathologische jaloezie sterk gerelateerd is aan die van de onderliggende stoornis. Ten vierde dat de jaloezie in de praktijk geen reële grond heeft.

Het valt echter ook eenvoudig te beredeneren dat waanbeelden over de ontrouw van de partner pathologisch kunnen zijn, zelfs als een partner ook daadwerkelijk ontrouw is in de praktijk. Onderscheidend kenmerk is vooral of er al dan niet logisch bewijs wordt aangedragen voor de overtuigingen. Bij ziekelijke jaloezie is de gehele inhoud van de psychopathologische ervaring de preoccupatie met de seksuele ontrouw van de partner, waarbij waanbeelden, obsessies en overwaardige ideeën de belangrijkste vormen zijn, waarin de jaloerse stoornis zich uit.

De uitingsvormen van het Othello syndroom

Waanbeelden

Typische waanbeelden bij deze stoornis zijn niet zo zeer inhoudelijk verbonden met jaloers zijn maar met name met de (vermeende) ontrouw van de partner. Zo kan een subject denken dat de partner een seksueel overdraagbare aandoening heeft opgelopen van een derde partij. Ook kan de lijder aan het syndroom bijvoorbeeld de indruk hebben dat de partner seksuele contacten heeft met anderen, terwijl hij of zij slaapt. Herinneringen worden herzien en opnieuw geïnterpreteerd en de partners daadwerkelijke acties worden verkeerd geïnterpreteerd om een volstrekt logische overtuiging van herhaaldelijke ontrouw te bewerkstelligen.

De hier genoemde uitingsvormen maken deel uit van de groep vervolgingswanen.
Typerend voor dit type wanen is:

• Ze komen voort uit de persoon’s eigen gedachten
• Ze zijn ego-syntoon, dat wil zeggen in lijn met de persoonlijkheid van het individu in kwestie
• Ze worden als waar beschouwd
• Ze worden niet bestreden of aangepakt

Wanen bestaan vaak zonder andere pathologie of mentale stoornissen en zijn coherent, geloofwaardig en logisch. Dit in tegenstelling tot de meer bizarre associaties, die je bij bijvoorbeeld schizofrenie aantreft. Waanbeelden over ontrouw kunnen echter een eerste uiting zijn van schizofrenie of als nieuw kenmerk optreden binnen een bestaande stoornis. Pathologische jaloezie wordt in DSM-IV geclassificeerd onder de waanstoornissen.

Obsessies
Bij obsessieve jaloezie worden de jaloerse gedachten ervaren als excessief aanwezig. Vaak leiden ze dan ook tot compulsief gedrag als het checken van de partner. De meeste patiënten beseffen wel dat het door de portemonnee, email en kleding van de partner snuffelen of het nagaan van alles wat hij of zij op een dag heeft gedaan niet gangbaar is.

In tegenstelling tot bij de waangedachten worden de compulsieve gedragingen vaak als ego-dystoon (niet typisch voor de persoon in kwestie) ervaren. Ook realiseren mensen zich dat het gedrag niets oplost of bewijst (en dus relatief zinloos is) maar kunnen er toch niet goed mee stoppen hoewel ze dat meestal wel proberen te doen.

Vergeleken met normale jaloezie kun je stellen dat bij meer neurotisch jaloezie de volgende aspecten meer extreem aanwezig zijn:

• De tijd, die besteed wordt aan jaloerse overwegingen
• De moeite, die het kost om deze overwegingen uit je hoofd te zetten
• De mate, waarin de gedachten en het bijbehorende gedrag de relatie schaden
• De mate waarin de partner in zijn of haar vrijheid wordt beperkt
• Het nagaan van de gangen van de partner

Overwaardige ideeën

In principe is er bij dit type waangedachten sprake van zogenaamde “overwaardige ideeën”. Dat wil zeggen dat er sprake is van acceptabele, begrijpelijke ideeën, die door de patiënt buiten de grenzen van alle redelijkheid worden nagejaagd. Er wordt geen weerstand geboden aan de gedachten en de persoon in kwestie gaat heel erg ver met het onderzoeken van de trouw van de partner en het voorkomen van ontrouw gedrag. Dit allemaal erg ten nadele van het eigen welzijn en natuurlijk ook dat van de partner.

Comorbiditeit

Vaak zullen mensen met dit soort klachten niet zelf voor hulp aankloppen bij bijvoorbeeld een psycholoog. Comorbiditeit is gangbaar bij ziekelijke jaloezie en de “pure vorm” is zeldzaam. Doordat persoonlijkheidsstoornissen en misbruik van middelen een rol kunnen spelen is de situatie vaak moeilijk te duiden voor een hulpverlener. Bijvoorbeeld iemand met een paranoïde persoonlijkheid kan een preoccupatie ontwikkelen voor de ontrouw van de partner, die verwordt tot een waan en vervolgens wordt onderdrukt met verdovende middelen in een poging tot zelfmedicatie.