Het Othello syndroom: Wat is pathologische jaloezie?

In de tragedie Othello van William Shakespeare lijdt de hoofdpersoon aan een vorm van buitensporige en irrationele jaloezie, die alle perken te buiten gaat en uiteindelijk zelfs leidt tot de dood van zijn geliefde Desdemona. Pathologische jaloezie is een zogenaamde waanstoornis, die zelden in zijn meest pure vorm voorkomt maar wel ernstige gevolgen kan hebben. Wat is pathologische jaloezie oftewel het Othello syndroom nu precies? Waaraan herken je ziekelijke jaloezie? Jaloezie is op zichzelf genomen een veel voorkomende, complexe en relatief normale emotie. De oorzaak is het waarnemen van rivaliteit, waardoor een onprettig gevoel ontstaat. Of de rivaliteit gegrond is en er daadwerkelijk reden voor is of niet is minder relevant. Jaloers zijn binnen een seksuele relatie heeft evolutionair gezien ook duidelijke voordelen. Het is namelijk gedrag dat je verzekert van het alleenrecht op de partner, waardoor je meer zeker bent van de voortzetting van je genen. Wanneer je wantrouwen onterecht zou blijken te zijn, is er echter sprake is van erg veel tijd en moeite om een onbestaande dreiging op te ruimen.

Wanneer wordt jaloezie pathologisch of ziekelijk?

Ziekelijke jaloezie beschrijft een range van irrationele gedachten en emoties, eventueel samengaand met extreem bijbehorend gedrag. De dominante preoccupatie bij dit type waan is de seksuele ontrouw van de partner, waarbij die assumptie wordt gedaan op basis van onbewezen feiten (Cobb, 1979). Zelfs als de vermoedens van de lijder aan deze stoornis terecht zijn kan er nog sprake zijn van pathologische jaloezie, wanneer de bewijzen die worden aangedragen niet kloppend of irrationeel zijn.

Gezonde mensen worden alleen jaloers bij een reële dreiging en dat wil zeggen dat er sprake moet zijn van stevig bewijs. Ook zijn gezonde mensen eerder bereid om verkeerde uitgangspunten en ideeën te herzien, wanneer er nieuwe informatie die hun manier van denken ontkracht beschikbaar komt. Ook richt de jaloezie zich normaal gesproken op één mogelijke rivaal tegelijkertijd en niet op een hele wereld aan mogelijke bedreigingen.

Bij pathologische jaloezie trekken individuen hun conclusies van ontrouw op basis van onduidelijke feiten en gebeurtenissen, die geen echte samenhang vertonen. Hierbij zijn ze vaak niet bereid om hun uitgangspunten te veranderen in het licht van conflicterende informatie en zijn ze geneigd hun partner te beschuldigen van ontrouw met vele anderen (Vauhkonen, 1968).

Hoe vaak komt het Othello syndroom voor?

De prevalentie van ziekelijke jaloezie is onbekend, daar er op dit vlak geen bevolkingsonderzoek wordt gedaan. Er wordt over het algemeen vanuit gegaan dat deze waanstoornis zeldzaam is maar psychologen en psychiaters komen deze pathologie niet zelden tegen in hun praktijk.

Uit een studie (Silva et al, 1998) onder twintig lijders aan het Othello syndroom blijkt dat de gemiddelde leeftijd van het ontstaan van gerelateerde psychotische kenmerken 28 jaar is, waarbij de ziekelijke jaloezie zelf circa 10 jaar later ontstaat.

De oudste patiënt was 77 jaar oud. Van de 20 onderzochte individuen waren er 19 van het mannelijke geslacht. 80% van de proefpersonen was getrouwd en leefde samen met hun partner.

Er bleek geen correlatie tussen etnische afkomst en de prevalentie van de stoornis, hoewel de aanname wel bestaat dat de stoornis in bepaalde culturen, waar de nadruk op seksuele trouw minder groot is, ook relatief minder zal voorkomen.

Er bestaat een duidelijke correlatie met depressie en in meer dan 15% van de gevallen is er sprake van een organische oorzaak (hersentrauma, dementie, overactieve schildklier enzovoorts). Een borderline persoonlijkheid is een belangrijke predispositie voor alle vormen van morbide jaloezie. Ook kunnen mensen met een paranoïde persoonlijkheid dit soort waangedachten ontwikkelen.