Waarom is iemand eenzaam? Oorzaken en effect van eenzaamheid

Of je je eenzaam voelt hangt af van jezelf en van de context. Als je je geïsoleerd voelt of voor je gevoel niemand hebt om je hart bij uit te storten, dan kun je je eenzaam voelen. En als je je eenzaam voelt, dan ben je het. Zo eenvoudig is het. Eenzaamheid is subjectief. Meer dan 40% van de mensen voelt zich wel eens eenzaam. Ongeveer 10% voelt zich ernstig tot zeer ernstig eenzaam. Dat blijkt uit onderzoek van het CBS uit 2016. Maar eenzaamheid zou geen gegeven moeten zijn, geen staat van zijn. In plaats daarvan is het een waarschuwing. Net zoals pijn of kou voelen ervoor zorgen dat je jezelf gaat verzorgen of de verwarming hoger zet. Zo is je eenzaam voelen een signaal van je lijf om open contact te gaan maken.

• Wat is eenzaamheid
• Emotionele en sociale eenzaamheid
• Hoe vaak komt eenzaamheid voor?
• Waar komt eenzaamheid vandaan?
• Waarom het taboe op eenzaamheid?
• Wat zijn de oorzaken van eenzaamheid?
• Eenzaamheid en levensfases
• Kind
• Adolescenten
• Volwassenen: 30 tot 67 jaar
• Volwassenen: vanaf 68 jaar
• Wat zijn de gevolgen van eenzaamheid?
• Is eenzaamheid besmettelijk?
• Effectieve interventies eenzaamheid

Wat is eenzaamheid

Eenzaamheid is persoonlijk. We voelen ons eenzaam als we ons minder verbonden voelen dat we zouden willen. We kunnen ons buitengesloten of verwaarloosd voelen wanneer we minder contact hebben met anderen dan dat we zouden willen. Het kan dan gaan om het aantal contacten en om de intimiteit van het contact. Kortom: we missen een band met de wereld, met de mensen om ons heen.

Algemeen geaccepteerd en gebruikt is de definitie van Van Tilburg en De Jong Gierveld (2007): "Eenzaamheid is het subjectief ervaren van een onplezierig of ontoelaatbaar gemis aan (kwaliteit van) bepaalde sociale relaties. Het kan zijn dat het aantal contacten dat men heeft met andere mensen geringer is dan men wenst. Het kan ook zijn dat de kwaliteit van de gerealiseerde relaties achterblijft bij de wensen. Eenzaamheid is onvrijwillig, het is een ervaring van mensen en daarmee moeilijk van buitenaf waar te nemen."

Emotionele en sociale eenzaamheid

Het gaat hier over emotionele en sociale eenzaamheid. Bij emotionele eenzaamheid is sprake van "een subjectief ervaren
gemis van een emotioneel hechte band en/of een intieme relatie met een partner of hartsvriend(in)". Bij sociale eenzaamheid is er sprake van "een subjectief ervaren gemis van betekenisvolle relaties met een bredere groep mensen zoals kennissen, collega's of studiegenoten, buurtgenoten, mensen die dezelfde interesse delen in hobby of sport.". Het gaat dus niet om alle sociale contacten, maar om ondersteunende sociale contacten. Vluchtige contacten bieden geen bescherming tegen eenzaamheid. En ook contacten die negatieve of competitieve gevoelens oproepen, zoals op het werk of op school bijvoorbeeld, helpen niet tegen het gevoel van eenzaamheid. Het steeds moeten presteren, ook in vergelijking met anderen, levert juist stress op.

Hoe vaak komt eenzaamheid voor?

In Nederland voelde 43% van de volwassen bevolking (mensen vanaf 19 jaar) zich eenzaam volgens onderzoek van het CBS uit 2016. In dit onderzoek werd eenzaamheid gemeten met de eenzaamheidsschaal, een vragenlijst bestaande uit 11 items, waarop mensen op een driepuntsschaal moeten aangeven of de stelling wel, niet of soms op hen van toepassing is. Er wordt niet rechtstreeks gevraagd hoe eenzaam iemand zich voelt, omdat mensen dan mogelijk een sociaal wenselijk antwoord geven en er niet voor uit durven komen.

33% van de respondenten voelde zich matig eenzaam. 10% voelde zich ernstig tot zeer eenzaam. Dat betekent dat meer dan een miljoen mensen boven de 18 jaar zich sterk eenzaam voelt. Bijna 31% gaf aan zich emotioneel eenzaam te voelen. 43% noemde zich sociaal eenzaam. Mannen geven aan zich meer eenzaam te voelen dan vrouwen. Sociale eenzaamheid komt iets meer voor bij mannen, emotionele eenzaamheid zien we iets meer bij vrouwen. Vooral oudere mannen, boven de 65 jaar, voelen zich eenzaam. En mensen met kinderen zonder partner voelen zich ook meer eenzaam dan mensen met partner en kinderen. Opvallend is ook het aantal jongeren dat zich eenzaam voelt.

Waar komt eenzaamheid vandaan?

Mensen hebben elkaar nodig om te overleven. Zo was het en zo is het. Om verschillende redenen. Of het nu is om je te alarmeren wanneer er gevaar dreigt, je te troosten wanneer je verdriet hebt of voor je te zorgen als je ziek bent. We zijn afhankelijk van elkaar voor overlevering van de soort en voor ons individuele welzijn. We hebben dus elkaar nodig om ons veilig te voelen, maar ook om gelukkig te zijn. De pijn van eenzaamheid is net als alle andere vormen van pijn: een signaal van je lijf dat er iets mis is. Net zoals kou maakt dat je de warmte opzoekt, honger een prikkel is om iets te eten, een 'slapende' voet teken is dat je je been moet verleggen. Eenzaamheid is daarmee een signaal dat je andere mensen nodig hebt. Zoals anderen jou ook nodig hebben. Door contact te maken voel je je verbonden en ben je niet meer eenzaam.

Tegelijkertijd zorgt juist een eenzaam gevoel ervoor dat je minder gericht wordt op de ander. Je zelfbeeld kan lager worden, waardoor je contact gaat vermijden. Je voelt je waardeloos en bent bang om afgewezen te worden. Je mensbeeld kan ook negatiever worden. En als je mensen gaat wantrouwen zul je minder geneigd zijn om contacten te maken. Het evolutionaire model van John Cacioppo (Goossens, 2018) gaat uit van dit laatste. Als je je eenzaam voelt, trek je je eerst terug om je opties te overwegen. Dit is de eerste stap. De tweede stap is dat je hypergevoelig wordt voor sociale hints en clues, verbaal en non-verbaal. Je ziet daardoor eerder de contactmogelijkheden, maar ook de mogelijke bedreigingen die anderen kunnen vormen. Stel dat je door een winkelstraat loopt en je ziet iemand die je aankijkt terwijl hij je tegemoet loopt. Je kunt dan degene vriendelijk toelachen. Een vriend is immers een vreemde die je kent. Je kunt echter ook denken dat de ander je aanstaart, en je daardoor bewust van jezelf worden ('heb ik iets op mijn neus zitten?') of denken dat je ander op het punt staat je aan te vallen, want waarom zou hij je anders zo aankijken. De wereld wordt een meer vijandige plek voor je wanneer je eenzaam bent. Deze negatieve spiraal is moeilijk te doorbreken.

Eigenlijk moet je eenzaamheid dus al aanpakken op het moment dat je het bij jezelf opmerkt. Dit eerste signaal geeft je de kans chronische eenzaamheid te voorkomen.

Waarom het taboe op eenzaamheid?

Voordat iemand aan zichzelf, laat staan een ander kan toegeven dat hij eenzaam is, moet er heel wat gebeuren. Aan de ene is kant is het hebben van veel vrienden de norm. Een grote vriendengroep. Zo veel connecties als maar kan op Facebook, Instagram, Google+, Snapchat, LinkedIn, Twitter. Dit geldt zeker voor jongeren.

Veel mensen kunnen niet goed alleen zijn. Zodra ze een momentje rust voor zichzelf hebben, zoeken ze contact met anderen. Dan klinkt weer het vertrouwde pingeltje op je telefoon met de vraag 'Wat ben jij aan het doen?'. Ook vervelen is iets wat mensen snel als vervelend ervaren. Ze zoeken dan liever andere mensen op. "Alleen is maar alleen", toch? Sociale media 'helpen' hierbij. Zij zorgen voor een altijd aanwezig publiek. Zo krijg je telkens de bevestiging van je bestaan. Ik ben er! Kijk maar naar mijn selfies, zie wat ik heb gezien, kijk naar wat ik eet en drink, en met wie. Ik mag er zijn. Op dit oerverlangen wordt handig ingespeeld door tal van bedrijven. Geef een statusupdate in Whatsapp, deel je foto's met Facebook of Instagram, laat weten wat je vindt van een artikel op LinkedIn of stuur je mening via Twitter de wereld rond.

Aan de andere kant wordt afzondering in onze maatschappij gezien als sterk. Alleen zijn is goed. Met heldere grenzen baken je jezelf af tegenover de anderen. Je bent een individu. Je bent onafhankelijk. Zo hoort het. Natuurlijk is het daarbij goed om een relatie en/of vrienden te hebben. Maar afhankelijk moet je je daar vooral niet van voelen. Daarmee doe je je jezelf te kort, is de steeds sterker wordende boodschap in de huidige individualistische maatschappij. Je moet het zelf doen, al is het niet alleen. Daarbij is het lastig om vanuit jezelf aan te geven dat je iets nodig hebt, als berichten op sociale media je laten geloven dat anderen alles hebben wat ze willen. Wat moeten ze dan nog met jou, kun je dan denken.

Het spanningsveld tussen individu en relaties, tussen autonomie en afhankelijkheid, tussen op jezelf en samen zijn, maakt het, zeker voor sommige mensen, verwarrend en lastig om een goede balans hiertussen te vinden. Dit kan bijdragen aan gevoelens van eenzaamheid.

Toegeven dat je eenzaam bent is toegeven dat je zielig bent, omdat je anderen nodig hebt, kun je denken. Natuurlijk is dat helemaal niet zo. We hebben allemaal andere mensen nodig. Toegeven dat je je eenzaam voelt is luisteren naar jezelf en opkomen voor je belangen. Als dat niet sterk is!

Wat zijn de oorzaken van eenzaamheid?

Eenzaamheid heeft meerdere oorzaken, die elkaar kunnen versterken of afzwakken. Bekende risicofactoren zijn veranderende levensomstandigheden zoals partnerverlies, verhuizing, minder ervaren regie (bijvoorbeeld bij ziekte of ouderdom) en echtscheiding. Studies tonen aan dat mensen bij wie de risicofactoren toenemen (waardoor de bescherming afneemt) vatbaarder zijn voor eenzaamheid. Dementie is ook een risicofactor voor eenzaamheid, omdat het steeds moeilijker wordt om de juiste woorden te vinden en zo betekenisvolle gesprekken te voeren. Dit kan voor degene met dementie reden zijn zich terug te trekken, maar de omgeving kan ook niet goed weten hoe ze ermee moeten omgaan en daarom het contact gaan mijden.

Mensen met geldproblemen, een chronische ziekte of lichamelijke beperkingen zijn vaker eenzaam, wanneer hierdoor sociaal contact wordt bemoeilijkt en mensen minder gemakkelijk mee kunnen doen in de samenleving. Dit kan ook gelden voor mantelzorgers wanneer zij zo druk en/of bedrukt door hun mantelzorgtaken zijn. Ook mensen die de taal niet machtig zijn, mondeling en/of schriftelijk, zoals laaggeletterden en mensen met een migratieachtergrond, lopen meer risico zich eenzaam te voelen.

Ook psychiatrische diagnoses zoals autisme, depressie, psychose of een persoonlijkheidsstoornis kunnen eenzame gevoelens versterken. Onder meer te weinig sociale vaardigheden, gebrek aan energie, te veel zelftwijfel of te hoge verwachtingen kunnen voor gevoelens van eenzaamheid zorgen. Wat op zijn beurt weer de symptomen of klachten negatief kan beïnvloeden. Een vicieuze cirkel.

Mogelijk speelt erfelijkheid bij de ontwikkeling van eenzaamheid zelf ook een rol. Mensen verschillen in hun genetische aanleg voor eenzaamheid en kunnen daardoor een grotere kans hebben op eenzaamheid. De een heeft behoefte aan een groter sociaal netwerk dan de ander. Maar iemand kan ook meer bedreven zijn in contacten maken en onderhouden dan de ander, of de ene mens heeft een positiever zelfbeeld dan de ander en legt daardoor makkelijker contacten.

Zo kan ook de een zich sneller als eenzaam bestempelen, terwijl de ander het ziet als de vrijheid om alles alleen te kunnen beleven. Het is dus niet per se zo dat je door de verhoogde aanleg voor eenzaamheid je ook daadwerkelijk je meer eenzaam voelt, maar je bent wel gevoeliger voor eenzaamheid. Ben je gevoelig voor eenzaamheid, dan kan dit ook betekenen dat je dit heel intens beleeft. Als je omstandigheden dan zo zijn dat ze eenzaamheid in de hand werken, een echtscheiding bijvoorbeeld of het overlijden van je levenspartner, dan maken bepaalde persoonlijke eigenschappen de kans groter dat je eenzaam wordt.

Niet alleen omstandigheden en (erfelijke) eigenschappen maken dat mensen zich eenzaam kunnen voelen. Mensen verwachten veel van het leven, van zichzelf en van relaties. "Als ze maar gelukkig worden" is de vurige wens van elke ouder. En waarom? De druk wordt vanaf dan almaar opgevoerd.

Maar eenzaamheid is niet alleen iets waar mensen zelf iets aan kunnen doen. De traditionele sociale verbanden zoals kerk- en buurtgemeenschappen hebben enorm ingeboet aan betekenis voor veel mensen. Ook de woonomgeving kan een rol spelen in de toenemende eenzaamheid. Waar vroeger tal van winkeltjes ervoor zorgden dat mensen elkaar regelmatig zagen, is dat nu heel anders. In sommige kleine dorpen of stadsbuurten is er geen supermarkt of buurtwinkel meer. Hele dorpskernen zijn verdwenen. Doordat mensen minder streekgebonden zijn en meer van werk en relatie wisselen, verhuizen ze vaker en ook verder weg. Dit zorgt ervoor dat mensen elkaar niet of minder goed (leren) kennen. Als je je een vreemde voelt in de buurt en moeilijk aansluiting kunt vinden, kun je je sneller eenzaam voelen. Zeker omdat het meer van je sociale vaardigheden vraagt. Maar ook simpelweg omdat het tijd kost. Mensen met bijvoorbeeld een fulltime baan, jonge kinderen en/of bijvoorbeeld een flinke woon-werk afstand komen vaak tijd te kort. Juist het investeren in contacten in de buurt of met vrienden schiet er dan bij in. Voordat je het weet voel je je alleen staan.

Eenzaamheid en levensfases

Kind

Als kind kun je je al eenzaam voelen. Zo kunnen kleuters die nog niet zo goed uit hun woorden kunnen komen, zich onbegrepen en alleen, en dus eenzaam, voelen. Ook of juist in het contact met leeftijdsgenoten. Vaak weet je als ouder wel wat je kind bedoelt, maar op de basisschool gaat dat heel anders. Niet alle kinderen zijn even handig in het maken van contact met andere kinderen. Ze zijn bijvoorbeeld erg verlegen. Hier als ouder/opvoeder oog voor hebben, kan al veel van de druk eraf halen.

Adolescenten

Jongeren kunnen zich erg eenzaam voelen. Als jonge puber neem je afstand van je ouders. Je richt je steeds meer op leeftijdsgenoten, maar vindt daarbij nog niet altijd aansluiting. Ook omdat het lastig is om je binnenwereld te delen met anderen. Daarbij is er de ingewikkelde wisselwerking tussen jezelf zijn en jezelf worden via anderen. Je mag nog ontdekken wie je bent en wilt zijn, maar tegelijkertijd wil je er zo graag bij horen en niet worden buitengesloten. Hierdoor is er soms weinig ruimte om jezelf echt te laten zien. Hoe vaak komt het niet voor dat de blij gekochte nieuwe sweater na een keer dragen in de kast blijft liggen, omdat een vriend op school er een opmerking over heeft gemaakt? Dit alles kan gevoelens van eenzaamheid in de hand werken.

Adolescenten/studenten gaan vaak verhuizen naar een (andere) stad wanneer ze gaan studeren. Ineens zijn ze zelf verantwoordelijk voor de inrichting van hun leven. Ze moeten een nieuwe vriendenkring opbouwen en omgaan met de eisen van het hoger onderwijs. Ze missen hun ouders en oude vrienden, maar krijgen vaak weinig steun van hen, omdat ze verder weg zijn. Veel contacten die studenten hebben zijn oppervlakkig en dat helpt niet bij het voorkomen van eenzaamheid. Gelukkig is deze eenzaamheid vaak situationeel en niet langdurend, dat wil zeggen na zo'n enorme overstap hervinden de meeste jongeren een nieuw evenwicht en wordt de eenzaamheid vaak minder. Als dit niet zo is is dit reden om aan de bel te trekken. Het kan komen, omdat je een klik mist met studiegenoten, waardoor je gedwongen verder moet gaan kijken en het dus meer moeite (en tijd) kost om vrienden te maken. Ook kan het je ontbreken aan sociale vaardigheden, waardoor het moeilijk kan zijn om vriendschappen aan te gaan en te onderhouden. Ook dan is het goed om er actief mee aan de slag te gaan. Alles valt te leren.

Volwassenen: 30 tot 67 jaar

Als volwassene zijn de voor eenzaamheid bepalende factoren vaak werk, partner, vrienden en het hebben van al dan niet (jonge) kinderen. Het hebben van werk kan zorgen voor een minder geïsoleerd gevoel, alhoewel het moeten werken in een heel competitieve statusgerichte omgeving het gevoel van eenzaamheid kan vergroten, omdat je niet weet wie je kunt vertrouwen. Dat maakt het lastig om open te zijn. Voor vrienden komt vaak minder tijd, als gevolg van het hebben van een vaste relatie en kinderen. Maar ook als je getrouwd bent kun je je eenzaam voelen. Met name sociale eenzaamheid komt voor. Het hebben van jonge kinderen kan zorgen voor extra contacten, waardoor je nieuwe vrienden vindt in de ouders van andere kinderen op kinderopvang, crèche of school, maar dat hoeft niet. Te hoge verwachtingen hierover kunnen deze nieuwe vriendschappen zelfs in de weg zitten. Jonge kinderen kunnen ook zorgen voor meer eenzaamheid. Vooral emotionele eenzaamheid. Bij voorbeeld in het geval van alleenstaande ouders of kinderen die meer zorg nodig hebben. Soms kun je dan online steun vinden bij mensen die hetzelfde meemaken of meemaakten. Bijvoorbeeld wanneer je vragen hebt over de ontwikkeling van je kind en er een vermoeden is van een ontwikkelingsprobleem kun je terecht op het Balansforum wanneer je lid bent van oudervereniging Balans.

Volwassenen: vanaf 68 jaar

Oudere mannen zijn vaak iets eenzamer dan vrouwen van dezelfde leeftijd. Vooral als het gaat om sociale eenzaamheid. Juist voor deze leeftijdsgroep geldt dat werk is weggevallen of het aantal werkuren sterk is verminderd. Daarmee veranderen de maatschappelijke positie en de dnagelijkse contacten. Hiermee goed omgaan vraagt veel aanpassingsvermogen. Boven de 85 geven vrouwen aan zich meer emotioneel eenzaam te voelen. Vaak komt dit door het wegvallen van een partner. Weduwnaars en weduwen geven sowieso aan dat ze zich meer emotioneel eenzaam voelen, maar niet per se meer sociaal eenzaam. Ze hebben dus wel een netwerk om zich heen, maar missen iemand bij wie ze hun hart kunnen uitstorten. Ook in verpleeghuizen is er eenzaamheid. Juist als je minder of geen aansluiting kunt vinden zoals homoseksuele, lesbische of biseksuele ouderen die bang zijn voor hun geaardheid uit te komen.

Wat zijn de gevolgen van eenzaamheid?

Als je je eenzaam voelt kun je het gevoel krijgen dat je niets waard bent of minder waard bent dan een ander. Je kunt jezelf als onbetekenend of nietszeggend gaan zien. Dit gevoel van waardeloosheid kan het weer moeilijker maken om contact te maken met anderen. Hierdoor kunnen veel mensen buiten spel komen te staan in de maatschappij. Voor de mensen zelf niet goed, maar de maatschappij mist ook een enorm potentieel.

Eenzame mensen gaan vaker naar de huisarts, herstellen minder snel van ziektes en voelen zich in het algemeen minder fit.
Eenzaamheid wordt in verband gebracht met een slechter functionerend afweersysteem, hogere bloeddruk, meer stresshormonen, slechtere slaapkwaliteit, mindere executieve functies, overgewicht/obesitas, alcoholisme en drugsgebruik, en zelfs dementie in oudere volwassenen. Daarmee is eenzaamheid een serieuze risicofactor voor een slechte gezondheid, vergelijkbaar met obesitas en roken.

Eenzaamheid beïnvloedt ons gedrag op verschillende manieren. Doordat het de vaardigheden die samenhangen met executieve functies verminderd, is het voor eenzame mensen moeilijker om hun impulsen te controleren. Dat betekent dat ze eerder zullen toegeven aan een ongezonde gewoonte in plaats van zich te houden aan een gezond dieet of bijvoorbeeld te fitnessen of hard te lopen. Mensen voelen zich niet alleen ongelukkiger als gevolg van eenzaamheid, maar ze voelen zich ook onveiliger. Dat betekent ook dat ze onbewust meer nadruk kunnen leggen op negatieve eigenschappen van anderen of een negatieve beleving kunnen hebben van het eigen prettig verlopen contact met iemand anders. Je voelt jezelf al snel tekort schieten of hebt het gevoel dat de ander tekort schiet. Hierdoor kun je je meer afstandelijk gaan gedragen, wat de eenzaamheid weer kan versterken.

Is eenzaamheid besmettelijk?

Doordat je je eenzaam voelt kan je niet alleen je zelfbeeld negatief veranderen, maar ook je mensbeeld kan negatief worden beïnvloed. Je wordt negatiever over andere mensen, je gaat anderen wantrouwen en praat minder met ze. Voel je jezelf eenzaam, dan zul je het praatje met de buurvrouw wel uit je hoofd laten. Je zult minder snel gezellig met de bakker over koetjes en kalfjes kletsen. Of je zult minder contact opnemen met je vrienden. Daardoor wordt de buurvrouw ook een stukje eenzamer. En je vrienden ook. Zij moeten immers het contact met jou missen. Voordat je het weet breidt de eenzaamheid zich zo uit.

Effectieve interventies eenzaamheid

Eenzaamheid is een ervaren verschil tussen wens en werkelijkheid ten aanzien van sociale relaties, die geleidelijk sterker en langduriger kan worden. En dan van wens naar verlangen kan uitgroeien. Dit betekent dat voorkomen beter is dan genezen. Door te letten op je sociaal netwerk. Door te investeren in je liefdes- en vriendschapsrelaties zorg je ervoor dat je sociaal netwerk tegen een stootje kan. Maar als je je eenmaal eenzaam voelt, en helemaal te voorkomen is dat niet. Het verlies van belangrijke anderen hoort immers bij het leven. Dat betekent dat een oplossing altijd maatwerk is. Op de website van Movisie staan onder meer activiteiten die effectief (kunnen) zijn. Movisie is het landelijk kennisinstituut voor een samenhangende aanpak van sociale vraagstukken. Effectieve activiteiten komen onder meer van gemeenten en maatschappelijke organisaties waarbij mensen trainingen volgen voor inzicht en handvatten. Zo leren ze samen te praten of dingen te ondernemen.

Het is van belang om eerst na te gaan wat de wensen zijn van mensen, voordat je een oplossing of aanpak bedenkt. Zo begint iedere aanpak met een gesprek. Praten over eenzaamheid helpt al. En dat kunnen we voor elkaar doen: de stoute schoenen aantrekken en met elkaar in gesprek gaan. Zo kunnen we allemaal onszelf én elkaar helpen.