Eenzame jongeren: hoe ontwikkelt eenzaamheid zich?

Bij eenzaamheid denken we misschien vooral aan ouderen, maar ook jongeren kunnen zich eenzaam voelen. Tot zo'n 10% van alle jongeren voelt zich ernstig eenzaam, volgens onderzoek uit 2016. Als je eenzaam bent heeft dit invloed op hoe je je voelt: lichamelijk, mentaal en sociaal. Zo kan eenzaamheid zorgen voor slaapproblemen, een laag zelfbeeld en depressie. Voordat je het weet is er sprake van een negatieve spiraal. Wat gebeurt er als je eenzaam wordt?

• Wat is eenzaamheid?
• Hoe meten we eenzaamheid?
• De persoonlijke beleving van eenzaamheid
• Eenzame jongeren
• Hoe ontwikkelt eenzaamheid zich?
• Gevolgen van eenzaamheid
• Lichamelijke gevolgen
• Effecten op de informatieverwerking
• Eenzaamheid is niet het einde

Wat is eenzaamheid?

Eenzaamheid is het negatieve gevoel dat je krijgt, omdat je minder sociale contacten hebt dan je zou willen (sociale eenzaamheid) of dat je relaties minder openhartig zijn dan dat je zou willen (emotionele eenzaamheid).

Wij mensen zijn sociale wezens, die elkaar nodig hebben. De een heeft daar meer behoefte aan dan de ander. Alleen zijn is prima en kan soms zelfs heel fijn zijn. Als je jezelf goed kunt vermaken, zit je beter in je vel, want je bent dichterbij jezelf en weet beter wat je zelf wilt. Maar alleen is niet per se eenzaam. Eenzaam voel je je wanneer je geen band voelt met de mensen of de wereld om je heen. Als je de behoefte voelt om met anderen in contact te treden, kun je dan bij iemand terecht? Wil je iets ondernemen met anderen, weet je dan met wie je dat kunt doen? Als je je hart wilt uitstorten weet je dan bij wie je kunt zijn? Eenzame mensen hebben niemand of denken dat ze niemand hebben.

Hoe meten we eenzaamheid?

Eenzaamheid wordt vaak gemeten door zelfrapportage. Soms wordt rechtstreeks gevraagd aan mensen of ze zich eenzaam voelen. Maar dan is de kans groter dat ze een sociaal wenselijk antwoord geven en dus zullen zeggen dat ze niet eenzaam zijn. Vaker wordt daarom een vragenlijst gehanteerd met vragen naar de mate waarin mensen zich sociaal geïsoleerd voelen of juist bij anderen terecht kunnen wanneer ze dat nodig hebben. Dit kunnen vragen zijn als: 'Er zijn mensen met wie ik goed kan praten.' of 'Ik ervaar een leegte om me heen.'. Deze vragenlijsten bevatten vaak een beperkt aantal items en zeggen meer iets over de eenzaamheid binnen een bepaalde groep dan dat ze iets zeggen over individuele eenzaamheid.

Uit een onderzoek van Brandpunt (2018) blijkt dat bijna de helft van de ondervraagde jongeren tussen de 13 en 20 jaar aangeeft zich soms of vaak eenzaam te voelen. Ook een groot BBC onderzoek naar eenzaamheid (2018) laat zien dat veel jongeren zich eenzaam tot zeer eenzaam voelen: 40% van de 16-24 jarigen.

De persoonlijke beleving van eenzaamheid

Je eenzaam voelen is een persoonlijke ervaring. Een gevoel van eenzaamheid kan voortkomen uit de behoefte aan meer contact (de sociale behoefte-benadering). Het eenzame gevoel kan ook voortkomen uit het onvermogen om daadwerkelijk contact te maken of te voelen (de gedragsmatige of persoonlijkheidsbenadering). En tenslotte kan ze voortkomen uit de perceptie of evaluatie van de persoon in kwestie als het gaat om de kwantiteit en kwaliteit van de contacten. Deze weging van de contacten in aantal en waarde kan negatief uitpakken en dan voelt iemand zich eenzaam (de cognitieve processenbenadering).

Sommige mensen hebben daadwerkelijk weinig sociale en intieme contacten. Dan herkennen we de eenzaamheid makkelijker. Al betekent dit niet altijd dat ze eenzaam zijn. Anderen vinden de contacten die ze hebben tekortschieten. Ze ervaren een gebrek aan gezelschap en/of intimiteit en voelen zich daardoor eenzaam. Dit kan voortkomen uit een gebrek aan sociale vaardigheden of uit de aard van de persoonlijkheid. Het kan ook zo zijn dat ze het aantal en de aard van de contacten negatief waarderen. Je eenzaam voelen is erg subjectief. Je kunt je eenzaam voelen terwijl je heel veel vrienden hebt, omdat je een partner mist bijvoorbeeld (emotionele eenzaamheid). Je kunt je eenzaam voelen, omdat je niemand hebt met wie je een bepaalde interesse kunt delen. Maar het kan ook heel goed zijn dat je niet meer vrienden nodig hebt dan die ene vriend die je al vanaf de basisschool kent. Vaak weten mensen zelf heel goed of ze zich wel of niet eenzaam voelen. Al kunnen mensen die langdurig chronisch eenzaam zijn zich zo ver verwijderd voelen van hun medemens dat ze dit moeilijk vinden om toe te geven. Ouders die een goede band hebben met hun kind weten vaak goed of hun kind wel of niet (ernstig) eenzaam is (Lodder, 2016). Hierop mag je als ouder dus best vertrouwen en is in ieder geval reden om het gesprek aan te gaan met je kind.

Eenzame mensen waarderen de relaties die ze hebben vaak als minder persoonlijk. Zij zijn terughoudend om een ander hun vriend(in) te noemen, terwijl deze persoon hen wel als vriend(in) beschouwd. Daarmee houden ze helaas ook het gevoel van eenzaamheid in stand. Des te meer reden om eenzaamheid op tijd te signaleren en aan te pakken.

Eenzame jongeren

Mensen denken soms dat eenzaamheid en adolescentie een beetje bij elkaar horen. Je zoekt de weg naar jezelf en naar de ander. Je ziet je ouders en andere familie minder. Je hebt vaak minder contact met je vrienden van vroeger en moet weer een nieuw netwerk, of dit nu op de middelbare school, mbo, hogeschool of universiteit is, opbouwen. Natuurlijk voel je je dan soms alleen, misschien eenzaam zelfs, zo redeneren zij. Dat gaat vanzelf weer over, denken ze. Eigenlijk kun je het niet eens eenzaamheid noemen. Maar dat klopt niet.

Van je alleen voelen tot je eenzaam voelen is voor jongeren een kleine stap. Juist in de puberteit ben je kwetsbaar voor gevoelens van eenzaamheid. Je hebt nog niet zoveel levenservaring, dus is het lastig om met dit soort gevoelens om te gaan. En er wordt al wel veel van je gevraagd. Je neemt psychologisch afstand van je ouders en richt je meer op leeftijdgenoten, zeker als jonge puber in de vroege adolescentie. Toch durf je ook onder vrienden niet altijd helemaal jezelf te zijn. Je wilt er immers zo graag bij horen. Door je identiteit te ontwikkelen definieer je ook de daarbij horende afstand en autonomie steeds opnieuw. Als jongere in de midden adolescentie heb je je losgemaakt van je ouders en een meer gelijkwaardige relatie met elkaar ontwikkeld als het goed is. Maar inmiddels wil je je niet alleen aanpassen, maar ook onderscheiden van je vrienden. Hierdoor kun je je minder verbonden voelen met belangrijke anderen. Dat kan maken dat je je eenzaam voelt. Pas als je zekerheid vindt in je identiteit en weet en begrip hebt van het eigen zelf en de autonomie van de ander, kun je de afstand tot de ander leren verdragen. En als (oudere) adolescent, als je gaat studeren of werken, zet je grote stappen. Er gebeurt veel en je ontmoet veel nieuwe mensen, waarbij je vervolgens moet bepalen wat je met deze contacten wilt of kunt. Bij wie wil je horen? Met wie wil je een vriendschap opbouwen? Op deze leeftijd zijn vriendschappen vaak heel hecht. En daarmee ook heel belangrijk. Een sociaal leven is heel belangrijk. Je ziet elkaar vaak, loopt zo bij elkaar binnen en trekt veel met elkaar op. Je groeit letterlijk samen op. Pas later, wanneer werk, relatie, kinderen veel tijd vragen, verandert vriendschap van karakter. Dan is het bij uitstek juist het type relatie waarin je elkaar niet elke dag (meer) hoeft te zien of te spreken om te weten dat je van elkaar op aan kunt. Voordat je het weet zijn er alweer maanden voorbij voordat je met een berichtje of telefoontje weer contact zoekt. En dan nog is het goed. De basis voor dit soort vriendschappen leg je vaak in de adolescentie.

Uit onderzoek blijkt dat voor adolescenten het gevoel van erbij willen horen (veel) groter is dan voor mensen in andere leeftijdsgroepen. Een grote vriendenkring lijkt het summum. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat dit voor alle jongeren geldt. Juist als de behoefte om erbij te horen veel groter is dan de mate van tevredenheid die je ervaart met de sociale relaties om je heen gaat het mis en kun je je eenzaam voelen. Het gaat hier om de persoonlijke beleving, los van de feitelijke aantallen (Verhagen, 2018). Zich buitengesloten en afgewezen voelen is voor veel pubers en adolescenten (bijna) het ergste dat hen kan gebeuren (Blakemore, 2018).

Juist voor adolescenten is eenzaamheid een groot probleem. Niet alleen staat tijdens de adolescentie de ontwikkeling van je sociale zelf centraal, ook je persoonlijke zelf ontwikkelt zich. En dat gebeurt in interactie met anderen. Daarbij is de sociale controle ook voor jongeren belangrijk. Eenzame jongeren onttrekken zich daar grotendeels aan met alle risico's van dien.

Hoe ontwikkelt eenzaamheid zich?

Eenzaamheid is geen statisch iets. Evolutionair gezien heeft eenzaamheid een functie. Het is een signaal van je lichaam, zoals pijn, kou of honger, dat je iets nodig hebt. Eenzaamheid is dus een waarschuwing van je lijf dat je andere mensen nodig hebt. Zoals andere mensen jou ook nodig hebben. Wanneer je dan mensen opzoekt, hef je de eenzaamheid op en word je beloond met het gevoel erbij te horen. Dat is, als je er op tijd bij bent. Want eenzaamheid heeft ook een andere kant. Omdat het zo'n vervelend gevoel is, wil je ervan weg. Niet iedereen kan op dit negatieve gevoel reageren met een positief gebaar naar anderen. Je kunt je in de steek gelaten voelen door anderen.

Je richt het negatieve gevoel op de ander: de anderen stellen niets voor, je hebt niemand nodig. Je wordt egocentrischer en wilt minder contact met de ander. Dan ben je gericht op zelfbehoud. Je gaat anderen vermijden, omdat je bang bent voor afwijzing.
Daarnaast word je, wanneer je je eenzaam voelt, meer gericht op jezelf, waardoor je minder behoefte voelt om contact te maken. Als jongere ben je al meer op jezelf gericht en vormt het dus een extra risico, dat je hierin doorschiet.

Het evolutionaire model van John Cacioppo (Goossens, 2018) laat zien dat gevoelens van eenzaamheid een proces triggeren (Goossens, 2018). De eerste stap is dat je je terugtrekt om je opties te overwegen. De tweede stap is dat je hypergevoelig wordt voor sociale hints, verbaal en non-verbaal. Je staat dan meer open voor de contactmogelijkheden met anderen, maar ook voor de mogelijke bedreiging die anderen kunnen vormen. De wereld wordt een meer vijandige plek voor je wanneer je eenzaam bent.
Als je dan als adolescent je plek nog moet verwerven in een groep, met alle onzekerheden die bij deze overgang horen, en als je vermogen om gezichten en emoties goed te herkennen zich nog verder mag ontwikkelen, dan zijn dit risicofactoren om vooral de bedreiging te zien en niet de mogelijkheid, vooral wantrouwen te voelen en moeite te hebben met vertrouwen. Hieruit kun je opmaken, dat het voelen van wantrouwen richting andere mensen misschien wel een hele goede reden is om weer contact te (leren) maken met anderen.

Juist de stap zetten naar de ander biedt de oplossing voor eenzaamheid. Daardoor lossen eenzame gevoelens snel op. Daardoor voel je je veiliger en meer geaccepteerd. Het is dan ook belangrijk om gevoelens van eenzaamheid tijdig aan te pakken, anders houd je het in stand. Dat klinkt makkelijk. Was het dat maar. Maar weten is al iets.

De hechtingsstijl, de manier waarop je in je kindertijd hebt geleerd om liefde te geven en te ontvangen, heeft invloed op je relaties met anderen. Het is dan ook heel goed mogelijk dat het ook invloed heeft op de ontwikkeling van eventuele eenzaamheidsgevoelens. Ben je veilig gehecht, dan zul je makkelijker vanuit jezelf contact maken met anderen. Ben je angstig gehecht, dan is het moeilijker om mensen onbevangen tegemoet te treden. En als je vermijdend bent gehecht is het besef lastig dat je elkaar nodig hebt. Je vroege emoties proberen je als het ware steeds in te halen door ervoor te zorgen dat je sociale situaties door de bril bekijkt die zij je opzetten. Als je beseft dat je jezelf en anderen niet objectief kunt waarnemen, maar dat je ervaringen een rol spelen, dan kun je hier bewust mee leren omgaan. Stel dat je van jezelf weet dat je geneigd bent om de ander als opdringerig en verstikkend te zien, wanneer deze vraagt of het uitkomt om even langs te komen (vermijdende hechting). Dan kun je in plaats van geschrokken negatief te antwoorden, neutraler reageren en bijvoorbeeld een afspraak maken voor een bezoek. Zo weer je het contact niet af, wat tot eenzaamheid zou kunnen leiden, maar houd je het wel in eigen hand.

Gevolgen van eenzaamheid

De gevolgen van eenzaamheid zijn divers. Veel is nog niet bekend. Het meeste onderzoek naar de gevolgen van eenzaamheid is uitgevoerd bij volwassenen. Terwijl juist voor adolescenten de gevolgen misschien nog wel ernstiger kunnen zijn, omdat ze nog volop in ontwikkeling zijn.

Lichamelijke gevolgen

Veel onderzoeken laten het negatieve effect van eenzaamheid op de gezondheid zien. Eenzame mensen ervaren meer stress. Doordat ze de wereld als een onveiligere plek beschouwen, waarin andere mensen eerder een bedreiging dan een vertroosting zijn. Daarnaast voelen eenzame volwassenen zich minder fit. Zo komen hart- en vaatziekten vaker voor. Eenzame volwassenen hebben vaker een hoge bloeddruk en ook meer last van ontstekingen, doordat het aantal witte bloedlichaampjes in hun lijf lager is. Onderzoek onder mensen van middelbare leeftijd laat zien dat er een verband is tussen de ervaren mate van eenzaamheid en een vroege dood: ernstige eenzaamheid voorspelde of mensen een paar jaar later nog in leven waren (Goossens, 2018).
Adolescenten die last van eenzaamheid hebben, geven ook aan dat ze zich minder fit voelen en bezoeken vaker de huisarts. Eenzame adolescenten slapen minder snel in, slapen korter en hun slaap is meer onderbroken. Slaap is erg belangrijk. Zo worden slaapproblemen gelinkt aan depressieve gevoelens en concentratieproblemen. Daarbij kunnen ze last hebben van suïcidale gedachten, verslavingen en angsten.

Effecten op de informatieverwerking

Eenzaamheid zorgt voor een achteruitgang van de executieve vaardigheden. Je kunt hierbij denken aan de mogelijkheid om beslissingen te nemen, de impulscontrole en de mogelijkheid om je emoties en je gedrag te plannen en te organiseren.
Zoals gezegd heeft het ook een negatieve invloed op het sociaal functioneren. Eenzaamheid zorgt ervoor dat je meer gericht bent op het negatieve in anderen, maar ook in jezelf. Onderzoek waarbij studenten moesten aangeven of een bepaalde sociale interactie positief of negatief was werd sneller en negatiever gewaardeerd door eenzame studenten dan door studenten die niet eenzaam waren (Goossens, 2018). Het doet dus echt iets met de manier waarop je informatie verwerkt en je perceptie op de ander. En jezelf.

Sommige eenzame adolescenten hebben een negatief zelfbeeld. Het negatieve gevoel van eenzaamheid richt zich dan niet alleen op de ander, maar ook op het zelf: het gevoel dat je tekort schiet, dat je niet de moeite waard bent. Hierdoor hebben ze minder vertrouwen in hun eigen vaardigheden, bijvoorbeeld op sociaal gebied. Ze denken dat ze er minder goed in zijn, terwijl dit door leeftijdgenoten niet zo wordt beleefd. Bij andere jongeren kan het wel echt gaan om het ontbreken van voldoende sociale vaardigheden. Feit is in ieder geval dat het meer moeite kost voor eenzame jongeren om contacten aan te gaan. Ze vinden het spannender (hoger stressniveau, hogere bloeddruk) dan mensen die niet eenzaam zijn. Veel contacten die je hebt zijn vluchtig. Je moet dan bewust iets doen om er betekenisvolle contacten van te maken. Dat valt niet altijd mee. Voor sommigen gaat dit niet vanzelf. Zeker als je je eenzaam voelt kan de afstand tussen jezelf en de ander als een echte kloof worden ervaren.

Eenzaamheid is niet het einde

De oorzaken voor eenzaamheid zijn divers. Het zou zelfs kunnen dat er sprake is van fundamenteel verschillende soorten eenzaamheid (anders dan al omschreven), als je kijkt naar de oorzaken. Maar hoe het precies zit? Zover is het onderzoek nog niet (stand 2018). Gelukkig is er steeds meer aandacht voor jongeren en eenzaamheid. Ook maatschappelijk gezien. De Tweede Kamer wil dat kabinet Rutte III een soortgelijke aanpak als voor eenzame ouderen ook voor jongeren opstelt. Daarvoor is op 20 november 2018 een motie aangenomen van D’66 en PvdA. En dat is goed nieuws. Hiervoor is het wel nodig dat eenzaamheid herkend wordt. Dat je weet wat eenzaamheid is en wat het betekent. Voor jezelf en voor de ander.

De adolescentie is een periode waarin de hersenen zich enorm ontwikkelen, de individuele en sociale persoonsontwikkeling plaatsvindt en je de basis legt voor je verdere leven. Dan is eenzaamheid iets dat je niet kunt gebruiken en waar je iets aan moet doen. Waar je iets aan kunt doen! Maar daarvoor moet de adolescent zelf in actie komen. En niet alleen! Ook de omgeving, de maatschappij moet in beweging komen. Zij kunnen meekijken, zonder oordeel, signaleren, begrijpen, klaarstaan, helpen. Het taboe op eenzaamheid is groot, zeker als het gaat om eenzaamheid onder jongeren. Veel jongeren schamen zich wanneer ze zich eenzaam voelen. Terwijl eenzaamheid een signaal zou moeten zijn voor verandering; een startpunt geen eindpunt. Meer aandacht voor dit belangrijke onderwerp is een eerste stap.