Zelfingenomen gedrag, wat het is, hoe het ontstaat en aanpak

Een ieder heeft een zekere mate van zelfingenomenheid. Dat is nodig om je zelf te kunnen handhaven. Problematisch wordt het als de omgeving het als onplezierig ervaart. Het kan leiden tot sociale isolatie. Zelfingenomen gedrag kan op verschillende wijzen zijn ontstaan. Centraal staat hierbij het zelfbeeld en hoe hersenpatronen zich van vroegs af aan hebben ontwikkeld. Als de zelfingenomen persoon inzicht heeft gekregen in zijn gedrag dan zijn er – als men er voor open staat – mogelijkheden om er wat aan te doen.

Zelfingenomenheid

Ieder mens heeft een gevoel van zelfachting d.w.z. men vindt zichzelf waardevol. Het houdt tevens in dat men in zekere mate met zichzelf ingenomen is. Daar is niets mis mee, maar zelfingenomenheid wordt negatief gezien als er sprake is van een (te) grote zelfingenomenheid waardoor men met betrekking tot anderen zich als meer voordoet dan men is. In het laatst geval kan zelfingenomenheid worden omschreven als
zichzelf (heel) erg goed vinden met betrekking tot wie men is, hoe men in het leven staat en /of zijn prestaties en dat wil men ook aan anderen laten blijken.¹

Uitingsvormen van te zelfingenomen gedrag

Te zelfingenomen mensen kunnen zich een bepaalde houding aanmeten die door anderen wordt ervaren als:

• arrogant
• hautain
• opschepperig, pocherig
• verwaand
• betweterig

De bijbehorende lichaamshouding kan kenmerken hebben van:

• kin omhoog, kijkt letterlijk neer op anderen
• gespannen, gesloten, ietwat stijve houding
• komt onvriendelijk of juist overdreven (gemaakt) vriendelijk over

Andere kenmerken:
Men toont weinig of geen interesse in de persoon of het verhaal van de ander. Het eigen verhaal wordt verteld en vooral waar men goed in is. Naar het verhaal van de ander wordt niet of nauwelijks geluisterd. Als de ander wat inbrengt, heeft de zelfingenomen persoon de neiging om het over te nemen door bijv. te zeggen ook zoiets te hebben meegemaakt. Direct wordt verteld hoe ze het (met succes) hebben aangepakt. Ook wordt graag ongevraagd advies gegeven.

Zelfingenomenheid hangt samen met zelfbeeld

Zelfingenomenheid heeft te maken met hoe men zichzelf ziet, het zelfbeeld. Daarvoor is de omgeving nodig. Deze geeft inzicht in wie men is, wat men kan en welke mogelijkheden men heeft. Er kunnen twee categorieën worden onderscheiden:

Categorie 1: zelfbeeld en beeld van de omgeving komen aanvankelijk overeen

Als het beeld dat de omgeving van iemand heeft en zijn zelfbeeld aanvankelijk overeen komen, geeft dat een gevoel van grote tevredenheid:” ik word gewaardeerd op wie ik ben en/of wat ik kan.” Het kan leiden tot zelfoverschatting. Men vergroot het eigen zelfbeeld dan zodanig dat het niet meer overeenkomt met het beeld dat de omgeving van de persoon heeft. Er ontstaan gevoelens van dat men ‘groter, meer’ is dan velen om zich heen. “Ze komen bij me met vragen over bepaalde zaken en nemen me serieus, ik merk dat ze mij ook waarderen van hoe ik er uitzie. Ik vind dat ik er zelf ook mag zijn. Eigenlijk ben ik ook heel goed”

Categorie 2: zelfbeeld en beeld van de omgeving verschillen, wat al van jongs af aan het geval kan zijn

Het beeld dat de omgeving van iemand heeft kan al vanaf jeugdige leeftijd niet overeenkomen met het beeld dat men van zichzelf heeft. Het kan voortkomen uit onzekerheidsgevoelens of superioriteitsgevoelens.

Onzekerheidgevoelens
Men voelt zich vaak van jongs af aan al niet gewaardeerd zoals men is en/of wat men kan. Het brengt onzekerheid,
minderwaardigheidsgevoelens, stress met zich mee. Men wil gelijkwaardig behandeld worden. Er zijn geen gevoelens van superioriteit, maar men laat echter niet over zich heen lopen. De onzekerheidsgevoelens worden gemaskeerd door gedrag dat door anderen wordt ervaren als te grote zelfingenomenheid. “Er wordt niet naar me geluisterd, terwijl ik best goede ideeën heb, ik voel me vaak buitengesloten. Ze zullen echter weten dat ik er ook ben.”

Superioriteitsgevoelens
Men voelt zich dikwijls op jonge leeftijd al superieur aan anderen. Men wil aandacht en bewondering. Pas dat geeft een prettig gevoel. Ondermijning van dit gevoel wordt niet geaccepteerd. Doen sommigen dit toch dan wordt de aanval ingezet wat pest\gedrag kan zijn. Het zijn kenmerken die ook bij narcisme voorkomen.
“Ik heb goede ideeën en dat hou ik niet voor me, ik laat niet over me heen lopen, krijg ik het gevoel dat ze me geen aandacht geven dan zullen ze het weten ”

Beide vormen kunnen leiden tot een gedragsvorm waarbij de ‘gevechtshouding’ wordt aangenomen. Men vindt zichzelf iemand die er mag zijn en toont dat. Mensen met minderwaardigheidsgevoelens kunnen dat compenseren door zelfingenomen gedrag juist uitdrukkelijk te laten zien.

Bekende mensen met kenmerken van te grote zelfingenomenheid

Mensen met kenmerken van een grote mate van zelfingenomenheid komen we op allerlei terreinen tegen; politiek, sport, kunst, muziek, verslaggevers, wetenschap etc. Enkele namen van nu en vroeger: Donald Trump (politicus en zakenman), Mohammed Ali (bokser), Louis van Gaal (voetbaltrainer), Johan Derksen (criticus), Willem Frederik Hermans (schrijver), Peter R. de Vries (misdaadverslaggever). Deze mensen kunnen worden ingedeeld in een van bovenstaande categorieën. De Britse politicus David Owen heeft zelfingenomenheid geanalyseerd bij vroegere machthebbers zoals de voormalige Amerikaanse president George W. Bush en de Britse premier Tony Blair. Hij spreekt van het hybrissyndroom waarbij ze door macht komen tot ‘self glorification’.²

Zelfingenomenheid hangt samen met hoe hersenprocessen werken

Mensen met sterke kenmerken van zelfingenomenheid leven zich niet of onvoldoende in de ander in. Ze zijn weinig empathisch. Volgens prof. Christian Keysers van het Nederlands Instituut voor Neurowetenschappen, hangt het o.a. samen met spiegelneuronen.³ Dit zijn neuronen in de hersenen waardoor men zich spiegelt, inleeft in de ander. Als deze onvoldoende zijn ontwikkeld dan leeft men zich onvoldoende in anderen in. Ook worden eigen emoties, die prettige gevoelens nastreven, onvoldoende gecontroleerd en gecorrigeerd door het remsysteem in het brein. Dit systeem bevindt zich aan de voorkant (prefrontale cortex). Daardoor krijgen de eigen plezierige (ik)emoties alle ruimte. De emoties van anderen spelen niet of nauwelijks een rol. Aanleg, geboorteproblemen, ongelukken, nare ervaringen, ziekten e.d. kunnen oorzaken zijn. Voor de volledigheid dient vermeld te worden dat meerdere hersengebieden bij het zich inleven in anderen een rol te spelen (onderzoek Keysers, 2008).³

Te grote zelfingenomenheid kan leiden tot sociaal isolement

Mensen in de omgeving kunnen een persoon met zelfingenomen gedrag gaan mijden. Ze vinden het niet prettig om steeds geconfronteerd te worden met een houding van iemand die daaruit laat blijken dat hij/zij zich meer voelt dan een ander en weinig of geen aandacht voor een ander heeft. Arrogantie wordt niet gewaardeerd. De zelfingenomen persoon kan hierdoor in een sociaal isolement geraken. Bekende zelfingenomen personen zijn voor de media vaak interessant omdat ze kijkcijfers trekken. De omgeving bevestigt dan hun gedrag.

Kan problematisch zelfingenomen gedrag worden veranderd?

Als neuronenbanen in het brein sterk zijn ingeslepen dan is het moeilijk om deze te veranderen. Hoe ouder men is des te moeilijker. Maar veranderingen zijn wel mogelijk, want het brein is deels maakbaar, wat wil zeggen dat neuronenbanen voor ander gedrag nog kunnen worden aangelegd of worden geactiveerd.⁴ Men moet er echter wel voor openstaan. Mogelijk dat de persoon door zelfinzicht zijn gedrag kan veranderen. De omgeving moet hem of haar dan wel wijzen op de zelfingenomen gedragingen. Verheldering door een therapeut kan- indien nodig- hierbij helpen. Verschillende therapiebenaderingen kunnen hierbij helpen. Er kan bijvoorbeeld gebruik worden gemaakt van rollenspelen. Iemand (b.v de therapeut of een andere deelnemer) kan de rol op zich nemen van de zelfingenomen persoon en door houding, wijze van praten de persoon een beeld voorhouden van zijn gedrag. Deze kan dan ervaren hoe het op anderen overkomt. Na bespreking neemt de zelfingenomen persoon zijn eigen rol in en kan wenselijker, gedrag laten zien.