Staatsinrichting - De onafhankelijke en soevereine staat

In het Handboek van het Nederlands Staatsrecht van C.W. van der Pot (in de bewerking van A.M. Donner uit 1977) is het eerste hoofdstuk gewijd aan het begin van de westerse staatsleer. Hoofdstuk 2 gaat over de onafhankelijke en soevereine staten die zich die zich in de middeleeuwen in o.a. Frankrijk, Engeland en Spanje vormden. In Italië was de ontwikkeling anders: daar ontstonden (in het Noorden) machtige steden. Machiavelli, hoofdambtenaar in Florence, leerde de vorst daar hoe deze zijn macht kon handhaven en uitbreiden. Met de Reformatie (Luther, Calvijn) werd niet alleen de kerkelijke eenheid doorbroken - er ontstonden los van Rome protestantse kerken - de kerkelijke strijd leidde ook tot het ontstaan van nationale staten. In die wereld van botsende leerstellingen en belangen komt de Engelsman Th. Hobbes met een analyse en constructie van de samenleving waarbij de mens zijn macht, uit eigen belang, overdraagt aan een soeverein om regelend op te treden en zo wanorde te voorkomen.

Inhoud

• Machiavelli
• De breuk tussen kerk en staat
• Thomas Hobbes

Machiavelli

De Italiaanse steden

In Frankrijk, Engeland, Spanje en elders vormden zich in de middeleeuwen koninkrijken die op den duur tot nationale staten uitgroeiden. In Italië werd die ontwikkeling belemmerd door het pausdom dat geen macht van een keizer, koning of dergelijke in de buurt van Rome verdroeg. Wel was in het Noorden van Italië een aantal steden ontstaan. Ze waren welvarend en kenden een hoog cultureel peil, maar ze kenmerkten zich ook door rivaliserende regentengeslachten en twisten tussen die geslachten en de burgerij en tussen de steden onderling. Wanneer aan het eind van de 15e eeuw Frankrijk en Spanje zich met die twisten gaan bemoeien, lijken de steden door hun verdeeldheid een gemakkelijke prooi van de (met name Franse) koningen. Zo dreigen die steden hun vrijheid te verliezen.

Il principe
Niciolo Machiavelli (1469-1527), hoofdambtenaar in dienst van Florence, bood in die omstandigheden zijn geschrift Il principe (de vorst/heerser) aan aan de Medici – prinsen die de macht weer hadden in Florence. Il principe wil de Medici leren hoe ze zich in hun machtspositie kunnen handhaven. En hoe ze de macht in heel Italië kunnen veroveren en het land aldus kunnen verenigen om orde te scheppen en zo te beveiligen tegen overheersing van buitenaf. Ze moeten daartoe de politieke macht verwerven en daarvoor moeten ze zelfs eventueel niet schuwen om een woord van trouw te verbreken. Alle mensen zijn nu eenmaal slecht en een vorst moet niet eerlijker willen zijn dan andere mensen. De vorst moet wel voorwenden over eerlijkheid, trouw, rechtvaardigheid enzovoorts te beschikken, maar ook in staat zijn om het tegenovergestelde te doen – als de situatie dat verlangt. Ook vroomheid en godsdienstigheid worden zo dienstbaar gemaakt aan de handhaving van het gezag. Men laat het moderne staatsbegrip wel bij Machiavelli beginnen, omdat hij het woord ‘stato’ gebruikt op een manier die aan ons spraakgebruik doet denken (of dat terecht is, is omstreden.).

Machiavelli en Augustinus

In zekere zin komen onderdelen van wat Machiavelli zegt overeen met wat Augustinus gesteld heeft. Maar de kerkvader was bedacht op het onvergankelijke, Machiavelli op het zich-handhaven van de machtspoliticus. Bovendien: Augustinus staat in de traditie van de klassieken voor wie de polis een plaats van vaste orde is; daarbij wil Augustunus dat iedereen de plaats inneemt die hem krachtens goddelijke ordinantie toekomt. Machiavelli gaat ervan uit dat iedereen probeert op de eerste rij te zitten. Het streven om ieder naar recht en billijkheid zijn plaats in de samenleving te geven, komt wat Machiavelli betreft niet overeen met de politieke werkelijkheid. Machiavelli ziet de politieke samenleving niet als een natuurlijke of goddelijke orde die gehandhaafd en beschermd moet worden. Juist door het conflict komt de beschaving tot ontplooiing

Met Machivalli begint de belangstelling voor politiek en voor de staat als machtsverschijnsel. Hij heeft door zijn boekje beslissend bijgedragen aan het onderkennen van de eigen aard van de staat en staatkunde; het zijn terreinen met eigen levenswetten en spelregels.

De breuk tussen kerk en staat

Het einde van de res publica christiana

De reformatie bewees dat Machiiavelli’s verachting van kerk en godsdienst en zijn vervanging van christelijke waarden door het totale patriottisme niet realistisch was: juist door de strijd om de godsdienst ontstonden in de 16e eeuw nationale, soevereine staten.
Als de scheiding binnen de Kerk (de afsplitsing van de protestantse tak) een feit is (Cocilie van Trente) heeft de middeleeuwse samenleving opgehouden te bestaan als de res publica christiana, het overkoepelend verbond waardoor de verschillende staten bijeen gehouden werden.

Luther en Calvijn

Staatkundig waren de hervormers allerminst revolutionair. Luther grijpt terug op de kerkvaders en ontwikkelt de leer van de twee rijken waardoor God de wereld regeert, het ‘geestelijke regiment’ en het ‘wereldlijk regiment’. De eerste treedt op met Gods liefde. Het tweede opereert met geweld, met als doel de handhaving van de aardse orde en het aardse recht. Calvijn laat aan de overheid minder over. Hij blijft het politieke gezag en handelen onderworpen zien aan de soevereiniteit van God. Aan diens wetten zijn zowel het individu als de staat onderworpen. Toch bracht de Hervorming diepgaande politieke omwentelingen te weeg. Ook al hadden koninkrijken een vrijwel volledige zelfstandigheid verworven, het hele maatschappelijke en politieke leven bleef met de godsdienst verweven. Alles had zijn basis in godsdienstige zekerheden, en toen er aan die basis werd gerukt, schokte dat de hele politieke en maatschappelijke bovenbouw.

Godsdienstige strijd brengt strijd in de samenleving

Strijd om de godsdienst had effect op alle terreinen van de samenleving. Vooral in landen waar het calvinisme doorbrak (Frankrijk, Schotland, Nederland) spitste die strijd zich toe. Trouw aan de ware godsdienst werd belangrijker geacht dan trouw aan de vorst (en daarmee samenhangend, belangrijker dan trouw aan de eenheid van de staat). In Frankrijk bereikte die ‘polarisatie’ na de Barholomeusnacht een hoogtepunt: tegenover de calvinisten die de trouweloze koning de gehoorzaamheid opzeggen staan dan katholieken die trouw aan de koning blijven zolang deze trouw aan de kerk blijft. Jean Bodin (1530-1596) trachtte een uitweg uit die polarisatie te bieden.

Jean Bodin

Zijn boek, Six Livres de la Republique (1576) is een mijlpaal in de geschiedenis van het politieke en juridische denken, omdat het door zijn behandeling van het begrip soevereiniteit een duidelijke streep zet onder de middeleeuwen. Er begint dan iets nieuws, wat betreft de soevereiniteit (dat is letterlijk: het hoogste gezag). De staat is, volgens Bodin, fundamenteel opgebouwd uit families – de oerverbanden van de samenleving. Daarom bezit de stáát (de samenbundeling van families) de soevereiniteit (dat uit zich in het benoemen en ontslaan van ambtenaren, sluiten van vrede, wetgeving, het aanstellen van rechters etc.). De soevereiniteit van de staat is onvervreemdbaar. De soeverein doet er wel goed aan de standen en de parlementen te raadplegen, maar van hun instemming is hij niet afhankelijk. De soevereiniteit is absoluut en ondeelbaar - als ze dat niet is, is ze geen republiek. Het meest doelmatige daarbij is het dat de soevereiniteit bij één persoon berust.

Grenzen aan de soevereine macht

Toch stelt Bodin grenzen aan de soevereine macht. Zij is gebonden aan het natuurrecht en de goddelijke wetten. Die wetten zijn: erfopvolging en de onvervreemdbaarheid van het openbaar domein, en de soevereine macht moet de eigendom van de te regeren ‘ménages’ (huishoudens/families) eerbiedigen. Daarom moet een nieuwe belasting alleen geheven worden na toestemming van de standen.

Samenvattend

Bodin leidt het soeverein gezag niet af uit Goddelijke inzetting, ook niet uit een maatschappelijk verdrag; hij maakt de soevereiniteit tot de essentie van de staat. Let wel: Bij hem is het een juridische constructie, geen politieke theorie. Het gaat hem boven alles om een soevereine bevoegdheid

De monarchomachen

Met zijn stelling over de soevereine bevoegdheid beheerste Bodin de verdere discussie. In Frankrijk ontstond de school der monarchomachen (de bestrijders van de onbeperkte vorstelijke macht – zie ook Calvijn en Beza) . Zij leverden de nodige argumenten aan de Nederlandse opstand tegen de Spaanse vorst.
De “politica mothodice digesta”, het hoofdwerk van de laatste monarchomach, Johannes Althusius (1557-1638), geldt als de beste staatstheoretische rechtvaardiging van het staatsbestel van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Hij aanvaardt wel het soevereiniteitsbegrip van Bodin, maar past het als natuurrecht in de federale opbouw van de Republiek (en van het Keizerrijk). Althusisu legt de soevereiniteit in het volk, dat wel delen kan overdragen maar nooit voorgoed kan afstaan. Hij ziet de staat als opgebouwd uit verbanden, de standen in de eerste plaats. Aan de vorstenmacht worden daarbij vérgaande constitutionele beperkingen opgelegd.

Thomas Hobbes

De Engelsman Hobbes (1588-1679) behoort tot de generatie die houvast zoekt in een wereld van botsende leerstellingen en tegenstrijdige verschijnselen. Hij poogt die te vinden in een analyse en reconstructie van mens en samenleving volgens de wetten van de mathematiek en de mechanica. In zijn hoofdwerk de Leviathan wordt de mens, de grootheid waarmee alle samenleven begint, als een werktuig geschetst. De mens wordt daarbij in beweging gebracht door zijn hartstochten, gereguleerd door de rede. Zoals in de mens zijn hartstochten om de voorrang strijden, zo strijden de mensen in hun omgang met elkaar om de voorrang. Het is een krachtenspel, waarbij de een botst met de ander. Dus gaat het er bij de mensen in de natuurtoestand afschrikwekkend toe; daarbij kan van een natuurlijke orde, van natuurwetten geen sprake zijn. Ieder neemt wat hij krijgen kan; ‘de ene mens is de andere tot wolf’.

Verdrag tot lijfsbehoud

Hoe raken we uit deze ‘state of nature’? Er moet een kracht opgericht worden die zo sterk is dat niemand er tegenop kan. De soeverein (‘de Leviathan’) is die kracht. Aan de soeverein dragen de mens hun eigen soevereiniteit over, en deze gebundelde kracht is sterk genoeg om hen te verdedigen en hun lijfsbehoud te garanderen. Alleen op grond van zo’n verdrag (‘covenant’) is een samenleven mogelijk. Alleen zo gaan mensen elkaar respecteren zodat cultuur en welvaart zich kunnen ontplooien. Wie de macht van de monarch wil beperken, zaait gevaar voor twist en burgeroorlog. Ook kerk en godsdienst staan onder het gezag van de soeverein.

Waardering

Voor velen was deze opvatting onverteerbaar. Eigenlijk botste die in de 17e eeuw met alle gangbare opvattingen, want in die tijd was het door God ingestelde en door de onderdanen bezworen gezag legitiem. Opvallend is, dat de Leviathan in 1651 verscheen. In die jaren keerde de schrijver die jarenlang de zijde van de royalisten had gekozen, terug naar zijn vaderland en aanvaardde het regime van Cromwell, de ‘Lord Protecor’.

Lees verder

• Staatsinrichting - Het begin van de Westerse staatsleer