Wat is billijkheid volgens Thomas Hobbes

In dit artikel wordt onderzoek gedaan naar de betekenis en reikwijdte van het begrip billijkheid voor de soeverein in Hobbes' Leviathan.

Inleiding

De Engelse filosoof Thomas Hobbes ( 1588-1679) behandelt in de Leviathan twee morele principes die volgens hem door iedereen moeten worden onderschreven. Het eerste principe gaat er van uit dat eenieder van nature een recht heeft op alle dingen die naar zijn subjectieve mening nodig zijn voor zelfbehoud. Het tweede morele principe betreft de plicht voor iedereen om de natuurwetten te gehoorzamen. Dit tweede principe is als het ware de begrenzing van het eerste, in zoverre het eerste principe geen uitweg biedt uit de oorlogstoestand waarin we ons, als gevolg van onze natuurlijke passies, bevinden.
Ik zal niet alle natuurwetten die Hobbes heeft geformuleerd behandelen, maar alleen in algemene zin duiden wat Hobbes onder natuurwetten verstaat met als doel om inzicht te verschaffen in de betekenis van Hobbes' term equity, oftewel billijkheid.
De elfde natuurwet, die van de billijkheid, speelt in de filosofie van Hobbes een belangrijke rol. Ik zal me hier richten op de betekenis van dit begrip en haar betekenis in de Leviathan. Om de betekenis en de consequenties voor de billijkheid voor de soevereiniteit te onderzoeken zal ik de volgende stappen nemen. Allereerst wordt inzichtelijk gemaakt wat natuurwetten eigenlijk zijn. Vervolgens zullen we zien dat Hobbes met betrekking tot die natuurwetten een belangrijk onderscheid introduceert tussen de plicht in foro interno en de plicht in foro externo. Voorts zal ik kijken naar de betekenis van billijkheid, de elfde natuurwet. Ik zal aannemelijk proberen te maken dat billijkheid 'een vreemde eend in de bijt' van de natuurrechten is. De plicht tot billijkheid lijkt namelijk niet een plicht te zijn voor alle individuen, maar met name voor diegenen die met rechtspraak zijn belast. Vervolgens zullen we zien dat het absolutisme van de soevereiniteit zich uitstrekt tot alles wat met de politieke orde te maken heeft, te weten de rechtspraak, de wetgeving, het recht om staatsbeambten te benoemen en het recht om te straffen. Tevens zal blijken dat de billijkheid de soeverein ( lees: de monarch of heerser) slechts in foro interno lijkt te binden. In het laatste gedeelte zal geconcludeerd worden dat de billijkheid het absolutisme van de soeverein op aarde op geen enkele wijze beperkt.

Wat zijn natuurwetten?

Alvorens de definitie die Hobbes hanteert van natuurwetten onder de loep te nemen wil ik eerst een inleidende opmerking maken. Met betrekking tot de twee morele principes die in de inleiding worden genoemd zou geconcludeerd kunnen worden dat Hobbes inconsistent is. Dit omdat hij enerzijds zegt dat er een recht op alle dingen bestaat die naar zijn oordeel bijdragen tot zelfbehoud.
Anderzijds lijkt hij te suggereren dat men op die dingen helemaal geen recht heeft, want men moet zich voegen naar de natuurwetten. Omdat echter de natuurwetten de begrenzing betreffen van het recht op alle dingen is van inconsistentie geen sprake. Dat Hobbes nooit bedoeld kan hebben dat eenieder te allen tijde ook dat zou mogen doen dat naar zijn of haar eigen oordeel zijn zelfbehoud garandeert is evident. De staat en de natuurwetten dienen bij Hobbes immers om veiligheid te garanderen en vrede te bewerkstelligen.

Hobbes definieert in de Leviathan natuurwetten alsvolgt:

A law of nature, is a Precept, or General Rule, found by Reason, by which a man is forbidden to do, that, which is destructive of his life, or taketh away the means of preserving the same; and to omit, that, by which he thinketh it may be best preserved

Wanneer we de definitie van natuurwetten van Hobbes bekijken springt het element van de rede in het oog. Wat verstaat hij onder de rede. In de Leviathan beoordeelt Hobbes de rede niet altijd even positief. Sommige levende wezens, zoals bijen en mieren leven in goede verstandhouding met elkaar, juist omdat ze niet beschikken over de rede. Dit in tegenstelling tot de mens die ' met behulp van' de rede gebreken bij anderen opmerkt, zichzelf wijzer acht dan zijn naaste, naar vernieuwing en hervorming streeft en zo de gemeenschap in verwarring en burgeroorlog stort. Het moge duidelijk zijn dat de rede niet een onfeilbaar vermogen is om vrede te garanderen. De rede betreft veeleer het vermogen om conclusies te trekken uit premissen. De eerste en meest fundamentele natuurwet bij Hobbes betreft het streven naar vrede. Dit streven naar vrede zou men de fundamentele premisse van de rede kunnen noemen, waaruit de overige natuurwetten als logische gevolgtrekkingen volgen. De rede blijft desondanks problematisch. Dit komt omdat de rede enerzijds een positieve rol kan spelen om natuurwetten te vinden, maar anderzijds een negatieve rol kan spelen door in dienst te blijven staan van onze neiging tot oorlogvoering als consequentie van
onze natuurlijke passies.
Bovenstaande definitie van de natuurwetten geeft aan dat ze verplichten tot onthouding van het gebruik van middelen die destructief zijn voor het eigen leven: ( by which a man is forbidden to do, that, which is destructive of his life). Bij de behandeling van de betekenis van de rede zagen we dat de natuurwetten vrede beogen. De natuurwetten schrijven dus voor dat men zich dient te onthouden van die activiteiten die tot oorlog van allen tegen allen leiden, en daardoor destructief zijn voor het eigen leven.
Welke natuurwetten kennen we dan? Hobbes somt zestien natuurwetten op. De eerste fundamentele natuurwet is, zoals we zagen, het streven naar vrede. De tweede en de derde natuurwet betreffen resp. de verplichting afstand te doen van het recht op alle dingen en de plicht om onze overeenkomsten na te komen. De andere dertien natuurwetten zijn feitelijk een aanscherping of invulling van de eerste drie. Een aantal natuurwetten heeft te maken met geschillenbeslechting. Zo schrijft de zestiende natuurwet voor dat men zijn geschillen moet voorleggen aan een derde instantie, een scheidsrechter. Deze wet is dus de uitwerking van de derde natuurwet die zegt dat er een plicht bestaat om overeenkomsten na te leven. De zestiende natuurwet geeft aan wat moet gebeuren als de derde natuurwet niet wordt nageleefd. De elfde natuurwet betreft de billijkheid en deze zal ik verder onderzoeken.

Het onderscheid tussen in foro externo en in foro interno

Van nature heeft de mens een moreel recht op alle dingen. Hobbes definieert dit als een natuurlijk recht op alle dingen die naar het eigen oordeel nodig zijn voor zelfbehoud. We hebben reeds gezien dat de plicht om natuurwetten te gehoorzamen voortkomt uit een door allen gedeeld eigenbelang om gezamelijk vrede te bewerkstelligen.
Waartoe verplichten die natuurwetten dan? De plicht tot gehoorzamen zou namelijk als een morele plicht kunnen worden opgevat die altijd en overal bindend is. Of betreft het een plicht die slechts bindend is als gevolg van wetgeving? Hobbes zegt daarover het volgende:

The laws of Nature oblige in foro interno; that is to say, they bind to a desire that should take place: but in foro externo; that is, to putting them in act, not always.

Hier maakt Hobbes een scherp onderscheid tussen de verplichting in foro externo en de verplichting in foro interno. De plicht om een verlangen ( 'desire') te hebben om de natuurwetten te volgen duidt hij als een plicht in foro interno. Andersgezegd: De gehoorzaamheid richt zich tot het innerlijk of de bereidheid van de mens. De plicht om ook in ons
gedrag of handelen te gehoorzamen noemt Hobbes dan een plicht in foro externo. De mens hoeft niet altijd ('not always') in foro externo aan de natuurwetten te gehoorzamen. Het kan immers voorkomen dat het handelen conform de natuurwetten in bepaalde gevallen in strijd komt met het recht op individueel zelfbehoud. Op dat moment kan van de burger niet gevergd worden de natuurwet ook in foro externo te gehoorzamen. Maar men is in foro interno altijd gebonden aan de natuurwetten. De bron van de externe plicht wordt door Hobbes in de Leviathan ook verduidelijkt. Het volk heeft middels onderlinge verdragen met elkaar, de soeverein (lees: de monarch of machthebber) tot auteur van zijn handelen gemaakt. Iedereen heeft de plicht om in zijn gedragingen de wet na te leven door middel van een ( ongeschreven) verdrag vastgelegd.
Ten opzichte van wie hebben we dan die innerlijke plicht? Plichten komen nooit uit het niets. Er moet altijd een wezen, een substantie, geweten of andere bron zijn waaruit die plicht voortvloeit. Deze bron is uiteindelijk het woord van God. Op grond van de plicht tot gehoorzaamheid aan God heeft de mens de innerlijke plicht om natuurwetten te gehoorzamen.

Wat betekent billijkheid?

De betekenis van het begrip billijkheid (' equity') wordt uitgewerkt in de elfde natuurwet.

Also If a man be trusted to judge between man and man, it is a precept of the Law of Nature, that he dealle Equally between them. For without that, the Controversies of men cannot be Determined but by Warre. He therefore that is partiall in judgment, doth what in him lies, to deterre men from the use of Judges, and Arbitrators; and consequently, ( against the fundamentall Lawe of Nature) is the cause of Warre. The observance of this law, from the equall distribution to each man, of that which in reason belongeth to him, is called EQUITY, and distributive justive: the violation, Acceptation Of Persons, Prosolepsia.

Volgens deze definitie blijkt billijkheid te maken te hebben met verdelende rechtvaardigheid ( 'distributive justice') en met gelijkheid ('he dealle equally'). Men zou de verdelende rechtvaardigheid het formele criterium kunnen noemen en de gelijkheid het materiële. Er is sprake van verdelende rechtvaardigheid als personen gelijk worden behandeld. Het gelijkheidsbeginsel is dus de inhoud van verdelende rechtvaardigheid. De waarde die Hobbes hecht aan het gelijkheidsbeginsel hangt samen met het feit dat in de filosofie van Hobbes mensen van nature gelijk zijn aan elkaar in die zin dat iedereen streeft naar zelfbehoud en dat in de natuurtoestand niemand aanspraak kan maken op meer dan de ander.
Ik gaf reeds aan dat billijkheid een belangrijke rol speelt in de filosofie van Hobbes. Waarom is de elfde natuurwet nu zo bijzonder?
Uit ('If a man be trusted to judge between man and man') blijkt dat deze natuurwet zich niet tot alle mensen richt, maar alleen tot diegenen die met rechtspraak zijn belast, hetzij de soeverein zelf, hetzij lagere rechters. Deze natuurwet is door Hobbes niet geformuleerd vanuit de notie van de natuurtoestand, maar veronderstelt reeds een burgerlijke maatschappij. Als het aan iemand is toevertrouwd ('trusted') om recht te spreken dan zijn we uit de natuurtoestand getreden en is er al van een ordening sprake. Omdat de elfde natuurwet iets zegt over de plichten van de machthebber of lagere rechters is er aanleiding om de reikwijdte van de soevereiniteit wat verder te onderzoeken.

Reikwijdte van de soevereiniteit

De soevereine machthebber heeft volgens Hobbes vier rechten in de staat. Deze zijn resp. het recht van wetgeving, het recht van rechtspraak, het recht om staatsbeambten te benoemen en het recht van straffen. Het recht van wetgeving is absoluut. De machthebber kan niet alleen naar eigen inzicht wetten maken, maar ook oude wetten afschaffen. Hij is ook zelf niet gebonden aan de wetten die hij heeft uitgevaardigd. Hobbes heeft met het niet-gebonden zijn van de soevereine machthebber aan wetten die verder voor iedereen gelijkelijk gelden geen enkele moeite. Het volgende citaat spreekt onomwonden de niet-gebondenheid uit.

The Soveraign of a Common-wealth, be it an Assembly, or one Man, is not subject to the Civill Lawes. For having power to make, and repeale Lawes, he may when he pleaseth, free himselfe from that subjection, by repealing those Laws that trouble him, and making of new; and consequently he was free before. For he is free, that can be free when he will: Nor is it possible for any person to be bound to himselfe; because he that can bind, can release; and therefore he that is bound to himselfe onely, is not bound

Het recht van rechtspraak is ook absoluut. Dit betekent niet dat de soeverein de rechtspraak niet kan overlaten aan lagere rechters, maar hij is de hoogste rechter. Hobbes geeft de soevereine machthebber ook het absolute recht om staatsbeambten te benoemen en de volledige beschikking over het strafrecht en de geweldsmiddelen. Tegen de achtergrond van dit beslissings- en geweldmonopolie kan de vraag gesteld worden of de soeverein onbillijk kan handelen. Alvorens deze vraag te beantwoorden zullen we eerst onderzoeken in hoeverre de soeverein gebonden is aan andere natuurwetten. In hoeverre is de soeverein gebonden aan de derde natuurwet, die van de rechtvaardigheid? De rechtvaardigheid houdt in dat men overeenkomsten moet naleven. Al eerder is ter sprake gekomen dat Hobbes het standpunt inneemt dat het volk door middel van onderlinge verdragen de soeverein tot auteur van het aan het volk voorgeschreven handelen heeft gemaakt. De soeverein kan niet onrechtvaardig zijn, omdat hij handelt met de autoriteit die hem is toegekend door de onderlinge ( ongeschreven) overeenkomsten van de burgers. Het lijkt er daarom op dat het helemaal niet terzake doet of de soeverein is gebonden aan de derde natuurwet. De derde natuurwet, die van de rechtvaardigheid, lijkt helemaal niet met het oog op de plichten van de soeverein geschreven. Dat men gemaakte afspraken nakomt is met het oog op de burgers geschreven. Deze plicht tot naleving geldt voor de burger niet alleen voor burgerlijke wetten, maar ook voor natuurwetten. De soeverein is niet gebonden door de burgerlijke wet. Hij is wel gebonden aan bepaalde natuurwetten:

'Het is waar dat mensen die over soevereine macht beschikken onbillijk kunnen zijn; maar zij kunnen niet in eigenlijke zin onrechtvaardig zijn, of onrecht begaan.'

Naar mijn mening heeft Hobbes bij dit citaat vooral oog voor die kant van de (on)rechtvaardigheid die een plicht in foro externo inhoudt. Hobbes gebruikt in het hierboven door mij vetaalde citaat een voor tweeërlei uitleg vatbare formulering. Men kan namelijk onrechtvaardig zijn in zijn handelen, danwel in zijn intenties. En wat bedoelt Hobbes met onrechtvaardig zijn 'in eigenlijke zin'? Ik meen dat Hobbes poogt te zeggen dat de soeverein geen onrecht kan begaan. Op het moment dat hij handelt, iets doet, kan hij eenvoudigweg niet onrechtvaardig zijn. Dat wil nog niet zeggen dat de soeverein niet in foro interno onrechtvaardig kan zijn of onrecht begaan.
Eerder gaf ik aan dat de elfde wet die betrekking heeft op billijkheid ('equity') een bijzondere natuurwet is, inzoverre deze ( in tegenstelling tot de hierboven besproken natuurwet van de rechtvaardigheid) wel met het oog op de soevereine macht lijkt te zijn geschreven. Er staat echter geen enkele sanctie op het door de soeverein niet in acht nemen van de billijkheid. Hobbes zegt zelf notabene in de Leviathan dat een wet zonder sanctie niets meer is dan een reeks loze woorden. Wil Hobbes consequent zijn dan moet zijn opmerking dat de soeverein onbillijk kan zijn wel samenhangen met zijn plicht in foro interno. Uiteindelijk kan de soeverein alleen door God ter verantwoording worden geroepen. Want Hobbes stelt dat God over ' onweerstaanbare macht' beschikt, hetgeen wil zeggen dat hij eenieder in het hiernamaals en op deze aarde kan straffen voor ongehoorzaamheid aan zijn wetten.

Conclusie

Ik heb onderzocht in hoeverre de natuurwet van de billijkheid de soevereiniteit van de machthebber kan beperken. Alvorens tot een conclusie te komen heb ik eerst onderzocht wat Hobbes onder natuurwetten verstaat. Vervolgens is gekeken naar wat Hobbes onder billijkheid verstaat. Voorts is de reikwijdte van de soevereiniteit aan bod gekomen en een viertal absolute rechten van de machthebber benoemd. Ik heb aan de hand van mijn interpretatie van een voor tweeërlei uitleg vatbaar citaat van Hobbes duidelijk gemaakt dat voor de soeverein in foro externo de derde natuurwet van de rechtvaardigheid niet ter zake doet. Ik heb dat citaat gebruikt om te onderstrepen dat, telkens wanneer Hobbes spreekt over gebondenheid aan natuurwetten, de vraag gesteld kan worden of Hobbes een gebondenheid in foro externo of in foro interno op het oog heeft. Men dient zich tevens rekenschap te moeten geven wie Hobbes met de desbetreffende natuurwet heeft willen binden. Voor wat betreft de billijkheid
is betoogd dat deze natuurwet de soeverein alleen een plicht in foro interno oplegt. Hobbes moet, wil hij consistent zijn, alleen een plicht in foro interno op het oog hebben met betrekking tot de elfde natuurwet. De soeverein is alleen ' innerlijk' of ' in zijn bereidheid' gehoorzaamheid verschuldigd aan de eis van billijkheid.
Op grond hiervan kom ik tot de conclusie dat op geen enkele wijze de reikwijdte van de soevereniteit in het geding is. Hoezeer de
Hobbesiaanse soeverein ten overstaan van God gehouden is om billijk te handelen, hier op aarde begrenst deze wet de soevereiniteit in geen enkel opzicht.