De rol van de leerkracht bij groepsvorming

Niet iedere leerkracht heeft aandacht voor het groepsproces en een positieve groepsvorming hoog op zijn prioriteitenlijstje staan. Dit komt soms door het ontbreken van kennis over het belang hiervan, maar vaker nog door de hoge werkdruk die veel leerkrachten ervaren. Een positieve groep heeft echter een positief effect op de werkdruk. Een positieve groep vergroot het welbevinden, vermindert pestgedrag en zorgt het voor een verbetering van de leerprestaties.

• Groepsdynamiek
• Fasen in groepsvorming volgens Tuckman
• In de praktijk

Groepsdynamiek

In iedere groep is een bepaalde groepsdynamiek. De interactie tussen groepsleden bepaalt de dynamiek en daarmee de sfeer en mate van functioneren van de groep. Een groep waarin een negatieve sfeer hangt zal nooit optimaal kunnen functioneren. Want in een dergelijke groep:

• hangt een gespannen/negatieve sfeer;
• letten groepsleden op een negatieve manier op elkaar;
• is er geen sprake is van een groep, maar van ‘losse' groepsleden en/of subgroepjes;
• gunnen de groepsleden elkaar weinig / is er een constante onderlinge strijd.

Het maakt hierbij niet uit om wat voor groep het gaat. In een schoolklas die als een negatieve groep functioneert, zijn kinderen op hun hoede en zal er worden gepest. Als het Nederlands Elftal niet als positieve groep optreedt, zullen spitsen elkaar de bal niet gunnen en verdedigers de man van een ander niet overnemen. Kampioen worden is dan een onmogelijke opgave.

Om preventief te kunnen werken, zodat een positieve groep wordt gecreëerd of om een negatieve groep om te buigen tot een positieve groep, is kennis nodig van groepsprocessen en de fasen waarin groepsvorming plaatsvindt.

Fasen in groepsvorming volgens Tuckman

Het groepsproces verloopt volgens bepaalde fasen. Het maakt hierbij niet uit of het een groep kinderen (bijvoorbeeld een klas op school) of een groep volwassenen (collega's) betreft. Een veel gebruikt model dat de fasen van groepsvorming beschrijft is de groepsfasen van Tuckman. Dit model kan als hulpmiddel worden gebruikt bij het inzichtelijk maken van wat er zich in een groep afspeelt.


Wanneer de leerkracht de fasen van het groepsproces niet doelgericht en actief begeleidt, bestaat de kans dat de groep blijft hangen in de fase van storming/norming en er een negatieve groep wordt gevormd. In een dergelijke groep is de sfeer gespannen en negatief, zijn leerlingen met elkaar in strijd en komen leerlingen vaak niet goed tot werken. De leerkracht zal een verhoogde werkdruk ervaren en weinig positieve energie uit zijn werk halen.

In de praktijk

Forming

Dit is de fase na de zomervakantie en duurt ongeveer twee weken. Wanneer de groep al een aantal jaren samen is zal deze fase wat korter duren.

De voorbereiding
Ook hier is een goed begin het halve werk. In deze eerste fase van het groepsproces is een goede voorbereiding van de leerkracht cruciaal. De leerkracht moet weten met wie hij te maken krijgt: welke leerlingen krijg ik in mijn groep? Dit betekent niet dat de leerkracht alle ins en outs van alle leerlingen moet weten, maar wel de meest belangrijke dingen. Hier kan een goede overdracht met de leerkracht van het afgelopen jaar helpend zijn.

Een goede leerkracht werkt doelgericht. In het geval van groepsvorming houdt dit in dat de leerkracht bedenkt welke kant hij uit wil met de groep en hoe hij dit wil bewerkstelligen. Dit is echter geen statisch gegeven en kan gedurende het schooljaar iets veranderen.

Tips

• Toon modelgedrag (doe wat je van de leerlingen wilt zien).
• Ga met alle leerlingen persoonlijk contact aan: ’s ochtends bij de deur staan en leerlingen bij naam begroeten, maak een praatje, toon interesse. Let hierbij op de reactie van leerlingen en speel hierop in.
• Besluit met de leerlingen dat jullie groep de leukste groep gaan worden.
• Creëer situaties waarin leerlingen elkaar kunnen leren kennen, plezier met elkaar maken en samenwerken (geen concurrerende opdrachten, laat gezamenlijk resultaat voorop staan).
• Wees positief en straal dit uit door humor te gebruiken, gewenst gedrag te bekrachtigen.
• Houd rekening met verschillen. Ook in behoefte aan veiligheid en acceptatie. Sommige leerlingen hebben bijvoorbeeld meer nabijheid en/of bevestiging van de leerkracht nodig.
• Observeer het groepsproces, evalueer (ook met de groep) en reflecteer.

Storming en norming

Tuckman plaatst de fasen storming en norming na elkaar. In de praktijk lopen deze fasen door elkaar heen. Het bepalen van ieders rol (storming) is bijvoorbeeld deels afhankelijk van de heersende groepsnormen (norming). Dit is de meest roerige (stormachtige) fase en deze fase willen de meeste leerkrachten zo snel mogelijk achter de rug hebben. Echter, belangrijk is om aandacht te hebben voor deze fase en planmatig te werk te gaan. In deze fase is (een deel van) de sleutel tot succes: dat de leerlingen autonomie en inspraak hebben op een niveau dat zij aankunnen, maar dat de leerkracht de leiding neemt en behoudt.

Tips

• Plaats norming voor storming! Welke normen en waarden zijn voor jou belangrijk? Wat gedrag verwacht je van de leerlingen?
• Maak samen met de leerlingen afspraken over de omgang met elkaar. Vergeet niet hierbij ook afspraken te maken over consequenties. Houd hierin wel de leiding: jouw normen en waarden en die van de school zijn leidend.
• Maak de leerlingen medeverantwoordelijk voor (het netjes houden van) de omgeving en de omgang met elkaar.
• Bekrachtig positief gedrag en corrigeer beginnend probleemgedrag. Positief gedrag kan middels rollenspellen worden geoefend. Van doen leert men sneller.
• Houd actief toezicht en wees beschikbaar.
• Nogmaals: toon modelgedrag, straal positiviteit uit, maak het contact met leerlingen persoonlijk en besteed aandacht aan samenwerking.

Performing

Dit is de fase waar iedere leerkracht naartoe wil en die, als het goed is, het langst duurt. Er heerst een goed pedagogisch en didactisch klimaat. Zowel de leerlingen als de leerkracht voelen zich prettig in de groep en kunnen optimaal presteren.

Tips

• Ga niet achterover leunen! Blijf observeren, evalueren en reflecteren. Bij veranderingen, zoals een nieuwe leerling of na een vakantie kan een groep terugvallen in een eerdere fase.
• Blijf toezicht houden en beschikbaar zijn voor de leerlingen.
• Bekrachtig positief gedrag en corrigeer ongewenst gedrag.
• Blijf momenten voor samenwerking creëren.

Termination

Dit is de fase van afscheid nemen en zal met name in groep 8, als de einde van de basisschooltijd in zicht is, naar voren komen.

Tips

• Geef leerlingen de ruimte te praten over hun gevoelens over het naderende afscheid.
• Wees alert op normvervaging. Sommige leerlingen kunnen moeilijk omgaan met afscheid nemen en de gevoelens die hierbij horen. Dit kan tot gevolg hebben dat de leerlingen de afspraken minder nauw gaan nemen en (al dan niet bewust) meer in conflict komen met anderen. Met name leerlingen met een gedragsstoornis, zoals ADHD of ASS hanteren dit als strategie om met lastige emoties om te gaan.
• Bied gelegenheid voor afscheidsrituelen, zoals een musical, schoolfeest, kamp etc.