Borderliners en relaties: leven met borderliner als partner

Borderliners en relaties, hoe kun je leven met een borderliner als partner en wat kun je doen om relatieproblemen het hoofd te bieden? Het belangrijkste kenmerk van een borderline persoonlijkheidsstoornis (BPS) is een diepgaand patroon van instabiliteit in intermenselijke relaties, zelfbeeld en denken, voelen en handelen. Mensen met een borderline persoonlijkheidsstoornis zijn vaak ook zeer impulsief en ze vertonen zelfbeschadigend gedrag (bijvoorbeeld risicovol seksueel gedrag; snijden of krassen in de polsen of op meer verborgen plaatsen; zelfmoordpogingen; overmatig drugs- of drankgebruik). Instabiele relaties zijn een kenmerk van borderline persoonlijkheidsstoornis. Mensen met borderline hebben intense relaties met anderen, maar deze zijn vaak instabiel. Borderliners denken heel zwart-wit over hun relaties: of iemand is geweldig - of hij is waardeloos. De borderline persoonlijkheidsstoornis wordt ook wel ‘instabiele persoonlijkheidsstoornis’ genoemd.

• Wat is een borderline persoonlijkheidsstoornis?
• Gevoelig voor omgevingsfactoren
• Diepgewortelde angst voor afwijzing en verlating
• Wanneer is er sprake van een borderline persoonlijkheidsstoornis?
• Waarom zijn relaties met een borderliner vaak zo ingewikkeld?
• Lage emotionele intelligentie
• Impulsief-agressief gedrag
• Gevoelig voor afwijzing
• Gedrag wat niet bij de leeftijd past
• Vijf veelvoorkomende negatieve gedragspatronen
• ‘Het is jouw schuld’
• Het nooit goed doen-scenario
• Projectie van gevoelens
• ‘Ik haat je, verlaat mij niet’
• Doorbreken van de structuur
• Testen
• Tips voor het communiceren met een borderliner
• Wees realistisch
• Stel grenzen
• Houd het simpel
• Maak onderscheid tussen de persoon en zijn/haar gedrag
• Adresseer gevoelens vóór feiten
• Focus je op je boodschap
• Neem een time-out
• Stel vragen
• Vergeet niet het belang van timing
• De-escalatie

Wat is een borderline persoonlijkheidsstoornis?

Borderline persoonlijkheidsstoornis komt het meeste voor in de vroege volwassenheid. Vrouwen hebben deze stoornis tweemaal zo vaak als mannen. Mensen met een borderline persoonlijkheidsstoornis hebben extreme wisselingen in hun gevoel, stemming en gedrag, en zijn instabiel in het onderhouden van een beeld van zichzelf (ze hebben steeds een ander beeld of gevoel van zichzelf) en in het onderhouden van relaties.

Gevoelig voor omgevingsfactoren

Borderliners zijn zeer gevoelig voor omgevingsfactoren. Een borederliner lijkt voortdurend overgevoelig te reageren. De stemming van een borderliner kan plotsklaps omslaan van euforie naar wanhoop en verdriet. De (ingebeelde of reële) perceptie van dreigende scheiding of afwijzing, of het verlies van de externe structuur, kan leiden tot ingrijpende veranderingen c.q. schommelingen in zelfbeeld, affect, cognitie en gedrag. Zij ervaren intense angsten of vertonen ongepaste woede, zelfs wanneer zij worden geconfronteerd met een tijdelijke en alledaagse separatie of wanneer er onvermijdelijke veranderingen in de plannen optreden. Heftige, gewelddadige en irrationele woedeaanvallen kunnen afgewisseld worden door relatief rustige perioden waarin de borderliner zich volkomen normaal en liefdevol gedraagt.

Diepgewortelde angst voor afwijzing en verlating

Borderliners voelen zich snel beledigd en afgewezen. Dat is een belangrijk kenmerk van borderline: de diepgewortelde angst voor afwijzing en verlating. Zij hebben het idee dat afwijzing en verlating voortkomen uit het feit dat ze ‘slecht’ zijn. Borderliners kunnen het niet verdragen om alleen te zijn en ze hebben de sterke behoefte andere mensen om zich heen te hebben. Een borderliner kan niet goed tegen alleen zijn, maar kan zich in gezelschap erg eenzaam voelen. Relaties en emoties van een borderliner kunnen door anderen worden gezien of gekenmerkt als ‘oppervlakkig’ en tegelijk intens.

Wanneer is er sprake van een borderline persoonlijkheidsstoornis?

Bij een borderline persoonlijkheidsstoornis is sprake van een diepgaand patroon van instabiliteit in intermenselijke relaties, zelfbeeld en emoties, en van evidente impulsiviteit. Dit patroon is begonnen in de vroege volwassenheid en komt tot uiting komen in diverse situaties. Mensen met borderline voldoen aan 5 of meer van de volgende 9 criteria:

1. Verwoede pogingen om echte of ingebeelde verlating te voorkomen.
2. Instabiele en intense persoonlijke relaties, gekenmerkt door afwisselend idealisering en devaluatie.
3. Aanhoudend instabiel gevoel van eigenwaarde.
   Overmatig alcoholgebruik bij borderliners / Bron: Istock.com/Csaba Deli
4. Riskant, potentieel zelfbeschadigend impulsief gedrag op ten minste twee gebieden (bijvoorbeeld, geldverspilling, wisselende seksuele contacten, misbruik van alcohol en drugs, roekeloos rijden, vreetbuien).
5. Zelfbeschadiging: mensen met borderline kunnen pogingen doen tot zelfdoding, dreigen daarmee, of verwonden zichzelf door zich bijvoorbeeld te snijden in de armen.
6. Stemmingswisselingen (bijvoorbeeld depressief, prikkelbaar of angstig) naar aanleiding van gebeurtenissen. Deze sterk wisselende stemmingen bestaan uit periodes van grote somberheid, prikkelbaarheid of angst. Dit symptoom duurt meestal enkele uren, en bijna nooit langer dan een paar dagen.
7. Chronische gevoelens van leegte.
8. Frequente, intense, ongepaste woede of boosheid.
9. Voorbijgaande, aan stress gerelateerde paranoïde gedachten of ernstige dissociatieve symptomen.

Vaak gaan de scherpe kantjes er mettertijd af. De hevigheid en intensiteit van de stoornis neemt in hevigheid vaak af na het 30e of 40e levensjaar. Vaak met behulp van anderen, het opdoen van levenservaring en professionele hulp en begeleiding.

Waarom zijn relaties met een borderliner vaak zo ingewikkeld?

Enkele kenmerken van een borderline persoonlijkheidsstoornis raken de kern van iemands mogelijkheid om gezonde en wederkerige interpersoonlijke relaties te kunnen onderhouden. Voorbeelden hiervan zijn:

Lage emotionele intelligentie

Emotionele intelligentie bepaalt een belangrijk deel van je succes in je privéleven en werk. Je emotionele intelligentie is de manier waarop jij omgaat met emoties van jezelf en van anderen. Het betreft het reguleren van emoties (het in goede banen leiden van soms heftige emoties) en het je kunnen inleven in de situatie van een ander (empathie). Hierin schiet de borderliner schromelijk tekort. Ze kunnen overvallen worden door hun eigen emoties die zo intens kunnen zijn dat ze zich niet bewust zijn van de emoties van de mensen om hen heen. Ze zijn als een drenkeling die wild om zich heen grijpt en een ander al spartelend naar beneden trekt.

Impulsief-agressief gedrag

Impulsieve agressie is wat er gebeurt als de borderliner in de emotionele achtbaan zit en een looping maakt. Agressie ontstaat bij borderliners meestal als reactie op een vermeende bedreiging van het gevoel van eigenwaarde of angst voor verlating of afwijzing. De agressie kan naar binnen worden gericht (zelfverwonding, zelfmoord) of naar buiten worden gericht (woede, verbaal geweld, huiselijk geweld). Na een woede- of driftaanval, gewoonlijk vanwege een afwijzing, voelt een borderliner zich vaak schuldig en beschaamd.

Gevoelig voor afwijzing

Naast angst voor verlating, zijn mensen met een borderlinestoornis overgevoelig voor (vermeende) afwijzing. Zij verwachten afgewezen te zullen worden en zij anticiperen hierop: niets is ze te dol om (mogelijke) scheidingen te voorkomen, en ze zijn overgevoelig voor het minste of geringste teken van afwijzing. Kritiek en kleine teleurstellingen kunnen een grote afwijzing betekenen, wat kan zorgen voor heftige verwijten, je nooit meer willen zien, weglopen, zichzelf in plaats van jou de schuld geven waardoor je volkomen machteloos bent om iets goed te maken of de relatie te herstellen.

Het verbreken van een relatie met een borderliner is vaak geen sinecure. Als een partner aangeeft de relatie te zullen verbreken of dit overweegt, dan kan de borderliner ineens op overdreven wijze de liefde proberen te herstellen. Ze gaan zich met hart een ziel inzetten voor de relatie om maar niet verlaten te worden. Deze (dreigende) scheiding jan intens heftige emoties losmaken bij de borderliner; hij of zij kan gaan dreigen met zelfmoord of andere heftige acties om maar niet verlaten te worden. Het verbreken van een relatie is daarom voor de partner van iemand met borderline niet gemakkelijk, waardoor men soms jarenlang aanmoddert.

Gedrag wat niet bij de leeftijd past

Mensen met een borderlinestoornis kunnen net zo volwassen overkomen als elke andere volwassene in sociale situaties (werk en privé). Maar als het gaat om het omgaan met sterke emoties, worden ze teruggeworpen naar het ontwikkelingsniveau van een kind. Hun verdriet kan vergelijkbaar zijn met de manier waarop een kind zich voelt als deze wordt buitengesloten door andere kinderen. De boosheid kan lijken op de woede van een tiener, die gefrustreerd en verontwaardigd is over de weigering van zijn ouders om hem naar een feest te laten gaan en daarop dramatisch reageert: “Jullie verpesten mijn leven!”

Vijf veelvoorkomende negatieve gedragspatronen

Het onderhouden van een intieme relatie met een persoon die borderline heeft, kan dikwijls leiden tot een déjà vu-gevoel: ‘Dit hebben we eerder meegemaakt, daar geen we weer!’ Misschien heb je het gevoel volkomen vast te zitten in onderstaande zes bekende gedragspatronen en heb je geen idee hoe je dit moet doorbreken.

‘Het is jouw schuld’

Vanwege zijn negatieve zelfbeeld is het voor een borderliner vaak geen sinecure om toe te geven dat ze een fout hebben gemaakt. Een klassieke borderliner zal bij een fout bijvoorbeeld kunnen denken: “Zie je wel, ik kan ook nooit iets goed doen.” Deze gedachte roept echter zoveel emoties op waar deze persoon niet mee om kan gaan, wat ervoor zorgt dat hij of zij zich gaat afreageren op een ander: “Door jou is het misgegaan. Ik wil je niet meer zien!” Dit is een zeer heftige reactie waarbij de borderliner zichzelf gaat overschreeuwen uit onzekerheid en de woede die hij of zij vanbinnen voelt, op een ander afreageert.
Je kunt ook worden beschuldigd van dingen die je nooit hebt gedaan of gezegd. Hierdoor voel je je bijzonder vaak verkeerd begrepen en merk je dat de ander je niet gelooft wanneer je dat probeert uit te leggen.

Het nooit goed doen-scenario

De borderliner kan vaak afgeven op jouw visie of die ontkennen. Je kunt het gevoel hebben dat zijn of haar verwachtingen ten aanzien van jou voortdurend veranderen, zodat je nooit iets goed kunt doen.

Projectie van gevoelens

“Er is niets mis met mij. Er is iets mis met jou!” Als je een relatie hebt met een boderliner kun je vaak het gevoel hebben dat alles wat je zegt of doet, wordt verdraaid en tegen je wordt gebruikt. Je krijgt allerlei kritiek en beschuldigingen naar je hoofd geslingerd voor alles wat er mis is met de relatie, ook al is dat feitelijk gezien lariekoek. Mensen (ook mensen zonder borderline!) proberen vaak te voorkomen dat ze zich slecht voelen over hun eigen onaangename trekken, gedragingen of gevoelens door deze toe te schrijven (vaak op een beschuldigende manier) aan iemand anders. Vaak hebben borderliners het idee onheus en onrechtvaardig behandeld te zijn, ze zijn geneigd om te externaliseren (dat wil zeggen dat oorzaken van fouten en mislukkingen buiten zichzelf worden gelegd) en te projecteren: niet geaccepteerde gevoelens en gedachten worden aan een ander toe geschreven. Daar kunnen borderliners erg ver in gaan.

‘Ik haat je, verlaat mij niet’

Borderliners hebben een intense behoefte aan intimiteit en ze willen zich graag binden, maar als iemand te dichtbij komt worden ze overspoeld door angst (voor verlating en afwijzing). Er treedt dan het mechanisme van ‘aantrekken en afstoten’ in werking. Als mensen te dichtbij komen, ervaren borderliners dat als bedreiging. Ze nemen dan afstand, waardoor ze zich weer verwaarloosd of zelfs verlaten voelen. Dus proberen ze weer dichterbij te komen en de cyclus herhaalt zich: afwisselend aanhankelijk en afstand nemend (‘ik haat je, verlaat me niet’).

Borderliners kunnen ook heel snel intense relaties aangaan; ze lopen dan hard van stapel, gaan ‘snel uit de kleren’ en kunnen seksueel uitbundig zijn. Ze kunnen een nieuwe vlam snel aan zich binden of hem of haar plotseling afstoten door extreem jaloers, boos of emotioneel te reageren bij denkbeeldige of reële verlating. Borderliners worden vaak veel te vroeg in een relatie te intiem en te serieus, ze onthullen vaak zeer intieme en gevoelige details over zichzelf, ze worden steeds afhankelijker, ze dringen zichzelf aan de ander op en klampen zich vast aan hun nieuwe vlam. Dit gedrag kan een nieuwe partner ook flink afschrikken, waardoor de borderliner precies die afwijzing over zich afroept waar hij of zij vanaf het begin bevreesd voor is geweest. Ze ensceneren hun eigen noodlot. Een borderliner kan zelf ook een goede relatie opblazen net wanneer die duurzaam begint te worden.

Doorbreken van de structuur

Een borderline kan compleet door het lint gaan bij confrontatie met niet te vermijden wijzigingen in een plan of afspraak. Hij of zij kan radeloos worden of woedend uithalen wanneer iemand de plannen wijzigt, een afspraak afzegt of een paar minuten te laat komt.

Testen

Een borderliner legt vaak gemakkelijk contacten, maar vindt het tegelijk eng om relaties aan te gaan. Een borderliner is vaak intens bang om in de steek gelaten te worden. Daarom stelt hij mensen in zijn of haar omgeving voortdurend op de proef: de borderliner zal testen of en wanneer iemand hem of haar in de steek laat.

Tips voor het communiceren met een borderliner

De volgende tips en adviezen kunnen helpen om goed om te gaan met iemand met een borderline persoonlijkheidsstoornis.

Wees realistisch

Je kunt het borderline gedrag van een ander persoon niet ‘oplossen’, hoe sociaal vaardig je ook bent en hoe goed je ook communiceert. Alleen die persoon kan dat doen (met professionele hulp). Probeer gewoon te communiceren op een manier die zowel respectvol is voor jezelf als de persoon met borderline persoonlijkheidsstoornis.

Stel grenzen

Stel waar nodig grenzen. Je bent geen speelbal van de luimen en grillen van iemand met borderline. Tolereer geen verbale of fysieke bedreigingen, intimidatie of geweld. Ga niet (terug)slaan of schelden. Bel desnoods de politie als er geweld tegen je wordt uitgeoefend.

Houd het simpel

Als je met een borderliner praat, met name over gevoelige kwesties, bedenk dan hij of zij overweldigd kan worden door (pijnlijke) gevoelens en emoties. Houd het daarom simpel en ongecompliceerd. Ga niet de diepte in. Spreek in korte, eenvoudige zinnen, houd het bij jezelf door in de ‘ik-vorm’ te spreken en wees direct en duidelijk. Laat geen ruimte voor misverstanden bestaan.

Maak onderscheid tussen de persoon en zijn/haar gedrag

Maak duidelijk aan de borderliner dat wanneer je zijn of haar gedrag afkeurt, je niet de persoon afwijst. Het kan nodig zijn om dit vaak te herhalen.

Adresseer gevoelens vóór feiten

In gewone gesprekken plaatsen we feiten vóór gevoelens. Denken bepaalt je gevoel en gedrag. Tussen een situatie die je meemaakt en het gevoel wat je hebt zit altijd één of meer gedachten over die situatie. Wij beoordelen (cognitief) normaal gesproken feiten (situaties) en reageren er met onze gevoelens op. Maar mensen met een borderlinestoornis keren dit vaak om en dat is erg verwarrend. Ze hebben bepaalde gevoelens, zoals de vrees dat een partner hen zal verlaten, zodat zij de feiten veranderen en deze aan hun gevoelens aanpassen. Ze creëren daarmee hun eigen ‘feiten’ of beter gezegd: ze kleuren daarmee de feiten. Maar deze door hun gevoelens gekleurde en ingebeelde situatie, is op dat moment wel hun werkelijkheid. Je kan daarom het beste de gevoelens van een borderliner erkennen en vervolgens proberen ‘jouw werkelijkheid’ aan het plaatje toe te voegen. Bijvoorbeeld: “Je klinkt echt boos. Ik zou ook boos zijn als ik dacht dat je voor altijd weg zou lopen. Tegelijk (dat is beter dan: ‘maar’) wil ik je duidelijk maken dat ik niet de benen neem, maar gewoon naar de winkel ga en over een uurtje terug ben”.

Focus je op je boodschap

Negeer pogingen van de borderliner om van onderwerp te veranderen. Blijf kalm en herhaal je punt. Als je je aangevallen voelt, blijf dan kalm en zeg op een rustige manier dat de gemoederen nu te hoog oplopen, dat je voor een uur een time-out neemt (wat je op een eerder moment hebt afgesproken te zullen doen als een ruzie dreigt te escaleren) en er daarna op terugkomt. Loop niet plotseling weg en laat je niet verleiden tot het uitageren van je boosheid. Zorg er daarna wel voor dat je je aan je afspraak houdt door er inderdaad na een uur op terug te komen. Wees betrouwbaar en consistent.

Neem een time-out

Het invoeren van een time-out kan zeer heilzaam zijn in de omgang met borderliners. Dat houdt in dat beide partijen met elkaar afspreken om de (vaak wederzijdse) scheldpartij voor bepaalde tijd stop te zetten, bijvoorbeeld een uur of een dagdeel. In praktijk mag ook degene die de time-out aanvroeg deze opnieuw verbreken. Zo’n time out is absoluut noodzakelijk om te beletten dat de gemoederen te hoog gaan oplopen en het conflict escaleert. Degene die tijdens een ruzie een time-out aanvraagt, doet dit expliciet door te vermelden: “Ik neem nu een time-out voor 2 uren en ik ga in de hobbykamer werken aan mijn modelbouw.” De ander respecteert de time-out en loopt niet achter de ander aan en hij of zij probeert ook niet te beletten dat de ander een time-out neemt.

Stel vragen

Leg het probleem bij de ander neer; maak de borderliner verantwoordelijk. Vraag naar mogelijke oplossingen voor het probleem of conflict, door bijvoorbeeld te zeggen: “Hoe moeten we volgens jou verder gaan?” Of: “Ik ben niet in staat om ‘ja’ te zeggen, en je lijkt het echt te willen. Hoe kunnen we dit probleem oplossen?”

Vergeet niet het belang van timing

Alles heeft zijn uur, alle dingen onder de hemel hebben hun tijd (Prediker 3:1). Er zijn goede tijden en slechte tijden om bepaalde onderwerpen aan te kaarten. Een incident dat een borderliner bijzonder kwetsbaar maakt, zoals het verlies van een baan, kan ertoe leiden dat hij of zij zich afgewezen of waardeloos voelt. Een gesprek verloopt in deze omstandigheden waarschijnlijk een stuk moeilijker. Stel een (moeilijk) gesprek uit of houd in ieder geval rekening met zijn of haar grotere kwetsbaarheid op dit moment.

De-escalatie

In het midden van een intens gesprek dat escaleert en onproductief is, kun je het beste de-escalerend optreden. Dit kun je op de volgende manier doen:

• Afstand nemen. Vertel de andere persoon: “We kunnen het beste nog wat nadenken over dit onderwerp en hier later nog eens rustig op terugkomen.” Of: “Geef me wat tijd om na te denken over wat je zegt.” Spreek rustig en gedecideerd, op een manier die de ander als persoon bevestigt zonder daarbij jezelf tekort te doen en zonder zijn of haar beschuldigingen of beweringen te bevestigen: “Ik voel me nu boos. Je gevoelens zijn belangrijk voor mij en ik heb tijd nodig om ze te begrijpen.”
• Afleiding zoeken. Je kunt bijvoorbeeld voorstellen om samen iets te gaan doen, zoals boodschappen.
• Loskoppelen. Je moet jezelf er regelmatig aan herinneren dat de harde kritiek en beschuldigingen van een borderliner niet echt over jou gaan, ook al voelt het wel als een persoonlijke aanval. Zie het los van jou als persoon en beschouw het als onderdeel van de stoornis van de borderliner.
• Losmaken. Maak jezelf emotioneel los van de situatie en zorg ervoor dat je niet verstrikt raakt in de emotionele wervelwind.

Dit geldt niet alleen in een moment van crisis, maar ook op momenten van intense prettige emoties. Impulsiviteit is een belangrijke eigenschap van mensen met een borderlinestoornis en deze impulsiviteit kan zich ook manifesteren in een periode dat een borderline euforisch is. Ga daar niet in mee en blijf nuchter en reëel.

De emotionele cyclus die een borderliner doorloopt lijkt op een rij vallende dominostenen. Eén steen zet de hel rij in beweging. Het is aan jou om je eigen ‘dominosteen’ uit de rij te verwijderen. Je kunt ook leren wat de eerste dominosteen triggert. Besteed aandacht aan je ervaringen en anticipeer erop door manieren te bedenken om zelf rustig te blijven en de-escalerend op te treden. Dit kan alleen maar als je zelf rustig blijft en je niet laat overspoelen door de emotionele wervelwind van de borderliner. Je bent niet verantwoordelijk voor het gedrag van de borderliner en je hebt niet de angsten en gevoelens van een ander onder controle. Waar je wel controle over hebt is hoe je reageert op de ‘buien’ van een borderliner. En als jij rustig en niet-impulsief reageert, kun je misschien de emotionele temperatuur verlagen, waardoor je samen nieuwe, gezondere manieren kunt vinden om te reageren op elkaar en om te gaan met de stoornis.

Lees verder

• Borderline-persoonlijkheidsstoornis: DSM-5 kenmerken
• Persoonlijkheidsstoornissen DSM-5: kenmerken en clusters
• Veranderen van persoonlijkheid, persoonlijkheidsstoornissen?
• Verlatingsangst: symptomen volwassenen en kinderen (DSM-5)
• Zelfverwonding: symptomen en oorzaken van zelfbeschadiging