Zelfverwonding: symptomen en oorzaken van zelfbeschadiging

Zelfverwonding uit zich in symptomen als jezelf krassen of snijden. Er wordt van zelfverwonding gesproken wanneer mensen zichzelf opzettelijk verwonden. Het gaat bij zelfverwonding of zelfbeschadiging vooral om snijden. Patiënten verwonden zichzelf met alle beschikbare middelen, zoals scharen, messen, glas, punaises en zelfs hun nagels. Het is lastig te begrijpen gedrag. Mensen verwonden zichzelf niet om hun omgeving te manipuleren. Dat is een wijdverbreid misverstand. Zelfverwonding is voor degene die het doet functioneel gedrag en daarom ook moeilijk te veranderen. Onbehandeld kan zelfverwonding en zelfbeschadiging leiden tot allerlei complicaties. De oorzaak van zelfverwonding bestaat vaak uit een combinatie van genetische factoren, omgevingsfactoren en psychische factoren.

• Zelfverwonding psychiatrische patiënten
• Begrippen: zelfverwonding, zelfbeschadiging en automutilatie - een definitie
• Zelfverwonding
• Zelfbeschadiging
• Automutilatie
• Vóórkomen van zelfverwonding
• Symptomen van zelfverwonding en zelfbeschadiging
• Gedragssymptomen
• Lichamelijke symptomen
• Cognitieve symptomen
• Psychosociale symptomen
• Aanleidingen en oorzaken (motieven) van zelfverwonding
• Het verminderen en kanaliseren van heftige emoties
• Het doorbreken van gevoelloosheid
• Uitlokkende factoren van zelfverwonding
• Gevolgen van zelfverwonding
• Positieve gevolgen van zelfverwonding
• Negatieve gevolgen van zelfverwonding
• Aanbevelingen voor de praktijk
• Begrijpen
• Bespreken
• Gedragsalternatieven zoeken

Zelfverwonding psychiatrische patiënten

In het Maandblad Geestelijke volksgezondheid (MGv) nr. 5 uit 2011 staat een review van kwalitatief onderzoek naar motieven en gevolgen van patiënten betreffende zelfverwonding vanuit het perspectief van de patiënt zelf.¹ Uit wat patiënten er zelf over zeggen, zijn adviezen af te leiden voor een andere benadering van het probleem.

Waarom verwonden patiënten zichzelf? Wat zijn hun drijfveren om met een punaise of mes te ‘krassen’ in hun arm of ander lichaamsdeel? In het artikel in MGv worden de aanleidingen door en motieven van patiënten beschreven, alsmede de gedragsuitlokkende factoren en de positieve en negatieve gevolgen van het gedrag.

Begrippen: zelfverwonding, zelfbeschadiging en automutilatie - een definitie

Vaak worden de begrippen zelfverwonding, zelfbeschadiging en automutilatie door elkaar gebruikt. Er zijn echter belangrijke verschillen.

Zelfverwonding

Zelfverwonding is gedrag waarbij iemand herhaaldelijk en op een directe manier lichte tot ernstige verwondingen aan de oppervlakte van het eigen lichaam toebrengt. Dit heeft een lage kans op een dodelijke afloop en wordt gedaan zonder suïcidale intentie.

Zelfbeschadiging

Zelfbeschadiging is een algemenere term die ook verwijst naar handelingen waarbij de persoon zichzelf indirect letsel toebrengt, zoals het innemen van een overdosis medicatie of bewust risicovol gedrag opzoeken waarbij de kans op schade aan het lichaam zeer groot is.

Automutilatie

Automutilatie ten slotte, is een veelgebruikte medische term, die gereserveerd is voor die handelingen die in ernstige mate mutilerend zijn en die vaak onder invloed van psychotische episodes plaatsvinden. Hierbij kan gedacht worden aan het amputeren van lichaamsdelen, zoals de penis.²

Vóórkomen van zelfverwonding

Uit onderzoek blijkt dat hulpverleners veel met zelfverwonding in aanraking komen en naar schatting 33% van de patiënten met een psychiatrische diagnose verwondt zichzelf. Mogelijk ligt dit cijfer zelfs hoger. Het komt voor onder alle leeftijdsgroepen. Vaak vangt het aan rond het twaalfde levensjaar en de prevalentie is het hoogst in de leeftijdsgroep 18 tot 25 jaar. Het is een misverstand dat meer mannen dan vrouwen zichzelf verwonden. Recent onderzoek toont aan dat evenveel mannen als vrouwen dit doen. Ook is het niet voorbehouden aan een bepaalde etnische groep. Het komt in alle etnische groepen voor.

Symptomen van zelfverwonding en zelfbeschadiging

Het kan zeer moeilijk zijn om erachter te komen dat een geliefde of vriend zich bezighoudt met zelfbeschadigend gedrag omdat het vaak in de beslotenheid wordt gedaan. De symptomen van zelfverwonding zijn afhankelijk van de methoden die iemand gebruikt en kunnen bestaan uit:

Gedragssymptomen

Symptomen van zelfverwonding zijn:

• lange broek en shirts met lange mouwen dragen, zelfs op warme dagen
• kwetsuren vaak afdoen als een 'ongelukje' of als gevolg van onhandigheid
• veel tijd nodig om alleen te zijn
• moeite met vriendschappen en intieme relaties
• het bij de hand houden van scherpe voorwerpen of werktuigen waarmee iemand zichzelf kan verwonden
• terugtrekken van activiteiten waar iemand eerst wel aan meedeed
• onvoorspelbaar, impulsief gedrag

Lichamelijke symptomen

Lichamelijke symptomen van zelfverwonding zijn:

• littekens
  Blauwe plek kan het gevolg zijn van zelfverwondingl / Bron: KoS, Wikimedia Commons (Publiek domein)
• verse krassen of snijwonden
• kneuzingen of blauwe plekken
• gebroken botten
• plekjes zonder haar

Cognitieve symptomen

Cognitieve symptomen van zelfverwonding bestaan uit:

• doorlopende vragen stellen over persoonlijke identiteit
• hulpeloosheid
• hopeloosheid
• waardeloosheid

Psychosociale symptomen

Psychosociale symptomen van zelfverwonding zijn:

• emotionele vlakheid
• emotionele instabiliteit
• stemmingswisselingen
• depressie
• verhoogde angstgevoelens, vooral als het niet lukt om zichzelf te verwonden
• schuld
• schaamte
• afschuw en afkeer

Aanleidingen en oorzaken (motieven) van zelfverwonding

Het verminderen en kanaliseren van heftige emoties

In de eerste plaats is zelfverwonding een strategie om ondraaglijke emoties draaglijk te maken. Patiënten die zichzelf verwonden ervaren heftige gevoelens van emotionele pijn, eenzaamheid, boosheid, enz.. Deze emoties stapelen zich op totdat ze bijna - in de beleving van de patiënt - exploderen. Zelfverwonding is een manier om deze emoties te reguleren. De zelfverwonding werkt ontladend. De opgebouwde emoties vinden hun uitweg in het snijden of krassen.

Het doorbreken van gevoelloosheid

Hieraan tegengesteld is de beleving van gevoelloosheid die patiënten beleven. Hierbij horen begrippen als vervreemding, leven in een mist en een vreemd, machineachtig gevoel. Ze staan niet in contact met hun emotionele en lichamelijke noden en behoeften. Patiënten voelen zich in deze staat verdoofd, gevoelloos en rusteloos. Zelfverwonding is een manier om deze (zelf)vervreemding op te heffen.

De fysieke pijn die zelfverwonding veroorzaakt vinden patiënten beter te hanteren dat de emotionele pijn die zij ervaren.

Uitlokkende factoren van zelfverwonding

Patiënten noemen herinneringen aan psychische trauma’s, zoals het overlijden van belangrijke personen of seksueel misbruik, als belangrijke uitlokkende factoren van zelfverwonding. Ook leggen patiënten in bepaalde onderzoeken een direct verband tussen hun psychiatrische stoornis en hun zelfverwondend gedrag. De patiënten zien dit gedrag dan als een symptoom of onontkoombaar gevolg van bijvoorbeeld de borderline persoonlijkheidsstoornis of depressie waar zij aan lijden.

Middelengebruik kan het zelfverwondende gedrag verergeren, aldus de patiënten. Alcohol en/of drugs worden vaak gebruikt als een soort zelfmedicatie en om te ontsnappen aan de overheersende negatieve emoties. Alcohol en drugs leiden echter ook tot een verminderde impulscontrole, waardoor de drempel om tot zelfverwonding over te gaan wordt verlaagd.

Gevolgen van zelfverwonding

Het spreekt voor zich dat zelfverwondend gedrag gevolgen heeft voor de patiënt en zijn of haar omgeving. Deze gevolgen kunnen op hun beurt weer aanleiding en motief zijn voor zelfverwondend gedrag wat leidt tot een negatieve spiraal. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen positieve en negatieve gevolgen.

Positieve gevolgen van zelfverwonding

Een positief gevolg van zelfverwonding is het (tijdelijke) gevoel van opluchting. Het leidt tot een snelle vermindering van spanning. Ze zijn even verlost van de overdaad van emoties of hun toestand van gevoelloosheid. De pijn is verdreven; ze kunnen de situatie weer aan en ze zijn weer in staat contact te zoeken met de wereld om hen heen.

Een tweede, soms onbedoeld, effect van zelfverwonding is dat aan de omgeving hun pijn, verdriet of boosheid kenbaar is gemaakt. Zelfverwonding kan een manier zijn om de contacten met de omgeving te sturen en om aandacht te krijgen voor hun onderliggende emoties.

Tot slot geeft zelfverwonding aan patiënten een gevoel van autonomie en controle over het eigen leven.

Negatieve gevolgen van zelfverwonding

Schuldgevoel is een mogelijk negatief gevolg van zelfverwondend gedrag. Daarnaast kunnen de zichtbare littekens negatief gedrag oproepen in de buitenwereld. Het kan tevens leiden tot stigmatisering. Deze reacties kunnen bij de patiënt voor emotionele ontregeling zorgen.

Zelfverwondend gedrag is een overlevingsstrategie van de patiënt om niet overspoeld te worden door heftige emoties of om de gevoelloosheid op te heffen als het teveel dreigt te worden. Hulpverleners zijn soms geneigd dit gedrag te zien als iets dat zo snel mogelijk gestopt moet worden. De patiënt moet ‘normaal doen’. Maar zo simpel ligt dat niet. Ook is zo’n houding niet wenselijk. Het alternatief voor zelfverwonding voor patiënten is een totaal verlies van zelfcontrole, wat decompensatie en mogelijk zelfs zelfdoding tot gevolg kan hebben. Zelfverwonding is niet adequaat maar wel effectief. Ondanks alle schipbreuk en averij die een patiënt heeft opgelopen in zijn of haar leven, krijgt hij of zij door zelfverwonding weer greep op zichzelf en de omgeving.

Aanbevelingen voor de praktijk

Op beheersing gerichte interventies van hulpverleners kunnen contraproductief weken. Volgens de auteurs van het artikel in MGv kan zelfverwonding beter gezien worden als “een vorm van indirecte communicatie”, een indirecte boodschap. Welke aanbevelingen geven zij over hoe om te gaan met zelfverwonding in de hulpverleningspraktijk?

Begrijpen

Het is allereerst van belang dat hulpverleners proberen te begrijpen wat de functie en betekenis is van het zelfverwondende gedrag van de patiënt en welke onderliggende problematiek aanwezig is. Een open houding, de relatie tussen hulpverlener en patiënt en inlevingsvermogen, zijn hierbij belangrijke begrippen.

Bespreken

Ten tweede bevelen de auteurs aan dat hulpverleners de motieven tot het zelfverwonden met de patiënt bespreken. Directe en open communicatie over dit gedrag kan mogelijk voorkomen dat de patiënt contact probeert te maken via zelfverwonding. De hulpverlener moet laten merken dat hij of zij de patiënt ondanks zijn gedrag erkent als waardevol persoon.

Gedragsalternatieven zoeken

Ten derde moet de hulpverlener samen met de patiënt op zoek naar gedragsalternatieven voor zelfverwonding. Dit is geen sinecure, aangezien zelfverwondend gedrag bijzonder krachtig en functioneel is. Het hebben van een lange adem en een aanhoudende stimulerende houding zijn daarbij onontbeerlijk.

Noten:

1. S. Verschueren, N. Kool-Goudzwaard, M. Kroes & B. van Meijel. Zelfverwonding vanuit patiëntenperspectief. MGv, 5, 2011, 319-329.
2. Vandereyken, W. (2001). Aanpak zelfverwondend gedrag bij psychiatrische patiënten. Psychopraxis, 3, 94-98.

Lees verder

• Verwonding van de penis: penisbreuk, penisamputatie, letsel
• DSM-5: classificatie, criteria en indeling van de DSM-5
• ADHD: symptomen, kenmerken en diagnostische criteria DSM-5