Hongersnood in Malawi: het jaar 2002 als ijkpunt

In Europa en Azië zijn hongersnoden gedurende de twintigste eeuw uitgeroeid. In de Sub-Sahara, ofwel het zuiden van Afrika, blijft hongersnood echter een structureel probleem. Het land Malawi ligt ook in dit deel van het continent en kampt regelmatig met voedseltekorten die leiden tot hongersnood. De hongersnood van 2002 is een belangrijk ijkpunt in de geschiedenis van hongersnood in Malawi. De hongersnood in Malawi van 2001 tot 2002 wordt beschouwd als de ergste hongersnood in de geschiedenis van het land en kende duizenden dodelijke slachtoffers. Ook na 2002 blijft voedselschaarste een groot probleem in het land.

Inhoud

• Oorzaken hongersnood 2002
• Honger in Malawi na 2002
• Honger blijft een structureel probleem
• Onderwijs en verbetering voedselzekerheid
• Omgang met klimatologische omstandigheden

Oorzaken hongersnood 2002

Abnormale regenval zette de hongersnood in 2001 in gang. Door overstromingen en wateroverlast in februari en maart van dat jaar daalde de door deze schokken getroffen maïsproductie met 32 procent. Verkeerde informatievoorziening leverde een grote bijdrage aan de voedselcrisis. Misleidende productieschattingen leidden ertoe dat de ernst van de situatie niet werd ingezien en dit resulteerde in een trage reactie van betrokken actoren. Terwijl aanwezige hulporganisaties hoge prijsstijgingen van maïs rapporteerden en waarschuwden voor een toename van voedselonzekerheid, werd er niets met deze informatie gedaan. De regering en buitenlandse donoren bleven sceptisch gezien het feit dat officiële statistieken niets van deze problematiek lieten blijken. De overheidscijfers bleken echter onbetrouwbaar en de gegevens van de hulporganisaties bleken wel degelijk valide.

Een andere oorzaak betrof het ‘mismanagement’ van de graanreserves in Malawi. Om de inwoners van het land te beschermen tegen fluctuaties in voedselproductie was het van belang een voorraad achter de hand te houden. In 2001 wordt de reservevoorziening graan echter door de National Food Reserve Agency, ofwel het NFRA, verkocht op advies van het IMF, om schulden af te lossen. Deze beslissing is genomen naar aanleiding van foutieve informatie en wordt als controversieel beschouwd. Daarnaast rijst de vraag wat er is gebeurd met een deel van de voorraad die het NFRA niet verkocht. Invloedrijke personen die wisten van de komende voedselschaarste worden ervan beschuldigd dat zij dit graan inkochten en het niet op de markt brachten. Zo werd er een kunstmatig tekort gecreëerd dat de crisis stimuleerde.

Om het tekort aan gewas op te vangen kondigt de regering van Malawi aan een grote hoeveelheid maïs in te kopen van andere landen. Dit lukt de regering niet en de NFRA krijgt de opdracht de inkoop te reguleren. Inmiddels bleven de prijzen stijgen en wendden ook andere landen die getroffen waren door hongersnood zich tot Zuid-Afrika om maïs te importeren. Er ontstonden importknelpunten en het lukte niet om het tekort aan graan aan te vullen. De toegang tot voedsel werd voor arme Malawiërs op deze manier steeds beperkter en tegen de tijd dat donorpartners besloten in te grijpen was het te laat om een excessieve stijging van sterfgevallen te voorkomen.

Honger in Malawi na 2002

Na 2002 wordt Malawi wederom een aantal keer getroffen door voedselcrises waarin de prijzen van maïs excessief stegen. De productie van maïs is een belangrijke indicator voor voedselschaarste gezien het feit dit het belangrijkste voedselgewas van het land is. Tijdens het groeiseizoen van de gewassen in 2004 en 2005 kampt Malawi met droogte en in februari 2005 blijkt dat de oogst lager zal zijn dan verwacht werd. Er wordt graan verkocht uit de voorraad en in de gebieden waar de tekorten aan maïs het grootst zijn wordt voedsel uitgedeeld. In maart 2005 blijkt dat de productie nog verder daalt en de maïsvoorraden niet genoeg zijn om het tekort op te vullen. De regering en donorpartners besluiten in te grijpen en de graanvoorraad aan te vullen om een hongersnood zoals in 2002 te voorkomen. Echter, evenals in 2002 zijn private actoren niet bereid hun voorraad te verkopen tegen betaalbare prijzen en ontstaan wederom importknelpunten doordat ook andere landen maïs willen importeren. Pas in maart 2006 dalen de prijzen van maïs langzaam doordat de oogst significant hoger is dan voorgaande jaren. Ook komt de geïmporteerde maïs van de overheid langzaam het land binnen. Er ontstond geen hongersnood in deze periode doordat er, in tegenstelling tot in 2002, inmiddels diverse organisaties in het leven waren geroepen waarmee getracht werd de voedselzekerheid in kaart te brengen.

In de periode van 2007 tot 2009 stijgen wederom de prijzen van maïs. Ditmaal zijn klimatologische omstandigheden geen oorzaak, maar moet de oorzaak binnen het politieke speelveld gezocht worden. In januari 2007 heft de overheid het exportverbod van maïs dat sinds 2005 van kracht was op. Door de voorspelling van een goede oogst vindt er een sterke daling plaats van de prijs van het gewas. In mei 2007 volgt er een contract met Zimbabwe om 400.000 ton maïs te exporteren. Op de binnenlandse markt begint de prijs van maïs echter weer te stijgen. De oogst in 2008 valt namelijk lager uit dan de voorspellingen en het exportverbod wordt weer ingevoerd in april van dat jaar. In augustus 2008 mogen private handelaren hun maïs niet meer op de markt verkopen. De overheid voert dit verbod in om de handelaren onder druk te zetten hun voorraden vrij te geven. In februari 2009 bereikt de stijging van de maïsprijs zijn hoogtepunt voordat de prijzen weer dalen. Net zoals in de periode van 2004 tot 2006 ontstaat er geen hongersnood. Dit heeft te maken met de continue uitbreiding van sociale protectie waardoor de bevolking beschermd wordt tegen hongersnood.

Honger blijft een structureel probleem

Hoewel er steeds meer gewerkt wordt aan voedselzekerheid in Malawi ontstaat er in 2015 wederom een voedselcrisis die deze keer wel leidt tot een hongersnood. Door het weersverschijnsel ‘el Niño’ is er sprake van extreme droogte. Het is het droogste regenseizoen in 35 jaar. Dit leidt tot een daling in de voedselproductie. De maïsprijs is exceptioneel hoog en de regering van Malawi heeft de noodtoestand uitgeroepen. Andere landen waar normaal extra voedsel van geïmporteerd kon worden verkeren deze keer ook in problemen. Daarom overweegt de overheid van Malawi de wereldmarkt op te gaan. Het zal echter vier tot zes maanden duren voordat dit voedsel in Malawi arriveert. Men heeft dus wederom te maken met importknelpunten.

Daarnaast is er weer sprake van een trage reactie van buitenlandse donorpartners. Dit heeft te maken met het feit dat de voedselcrisis in Afrika moet concurreren met de onrust in het Midden-Oosten en de vluchtelingencrisis. De afhankelijkheid van donorpartners lijkt in dit geval problematisch. Anno 2020 verkeren miljoenen Malawiërs nog altijd in onzekerheid over de voedselbeschikbaarheid. Droogte blijft een groot probleem, maar ook andere klimatologische omstandigheden zijn problematisch. In 2019 wordt het land nog getroffen door een cycloon die leidt tot overstromingen waardoor 20 procent van de maisproductie verloren gaat.

Onderwijs en verbetering voedselzekerheid

Weinig financieel kapitaal en de afhankelijkheid van de agricultuur en natuurlijke bronnen maakt de rurale economie van Malawi kwetsbaar. Om het land minder kwetsbaar te maken ligt een groot deel van de oplossing dan ook in het veranderen van de heersende agricultuur. Een ander onderwijssysteem dat gericht is op hervorming van het voedselsysteem heeft hier een belangrijk aandeel in. Het landbouwonderwijs is dan ook een aspect dat op lange termijn bij kan dragen aan de verhoging van voedselzekerheid in Malawi. Hoewel het onderwijssysteem in Malawi tegen enkele obstakels oploopt gelooft de overheid dat educatie de katalysator is voor de ontwikkeling van de economie. Bij de leerlingen moet bewustzijn gecreëerd worden van de afhankelijkheid van de economie in het land van de agricultuur. Naast het begrijpen van de rol die de agricultuur speelt in de economie van het land moet de leerling ook bewustzijn ontwikkelen van de aantasting van het milieu en de gevaren die dit met zich meebrengt.

Om zoveel mogelijk leerlingen onderwijs te kunnen bieden zijn er sinds de democratisering van het land een aantal wijzigingen doorgevoerd. Zo duurde het schooljaar van januari tot aan november zodat studenten hun dagelijkse activiteiten zoals werk op het land konden combineren met educatie. Deze maatregel werd genomen om hoge absentie te vermijden en uitvallers te voorkomen. Sinds 2009 start het schooljaar echter weer in september. Eén van de redenen is dat ouders zo de schoolkosten op kunnen vangen door de verkoop van landbouwproducten. Op 1 september 2014 wordt de ‘Secondary School’ aan het onderwijssysteem toegevoegd, wat vergelijkbaar is met de middelbare school in Nederland. Op deze manieren tracht Malawi het verband tussen educatie en voedselzekerheid te benadrukken en te verbeteren. Toch kan dit systeem volgens docenten in Malawi nog verbeterd worden. Aanpassingen van beleid binnen het onderwijs worden niet altijd goed doorgevoerd en kan de nadruk meer gelegd worden op hoe kennis in de praktijk toegepast kan worden. Daarnaast is het vak rondom agricultuur bij de invoering in 2014 niet verplicht, wat ook anno 2020 nog een groot punt van kritiek is bij de docenten.

Omgang met klimatologische omstandigheden

Naast de verbetering van onderwijssysteem moet men in Malawi ook de omgang met (veranderende) klimatologische omstandigheden verbeteren om de kwetsbaarheid te verminderen. Door minder afhankelijk te worden van één gewas en om te leren gaan met klimatologische omstandigheden zou dit op termijn Malawi ook minder afhankelijk kunnen maken van donorpartners, wat tot nu toe in iedere hongersnood voor problemen zorgde. Een belangrijk onderdeel hiervan is dat men zich in rurale gebieden bewust moet worden van het feit dat er een klimaatverandering gaande is. Niet alleen op het platteland is dit van belang, ook op nationaal niveau moet bewustzijn rondom klimaatverandering gecreëerd worden. Alle actoren binnen het zadensysteem moeten er zich dan ook bewust van zijn dat er maïs geproduceerd moet gaan worden die bestand is tegen veranderingen in de weersomstandigheden, zoals droogte. Voor de zakelijke wereld, bedrijven die de zaden zullen moeten produceren, ligt de prioriteit voor een dergelijke modernisering echter niet erg hoog. Hierin is wederom het verschil merkbaar tussen de zakelijke en publieke sector. De corporatieve dominantie zou ertoe kunnen leiden dat de doelen met betrekking tot adaptatie aan het klimaat gesteld door de publieke sector niet effectief gerealiseerd kunnen worden. Om het structurele probleem van honger in Malawi op te kunnen lossen is er anno 2020 dan ook nog steeds een lange weg te gaan.