Filosoof uitgelicht; Xenophanes van Colophon
Xenophanes van Colophon is één van de filosofen die ver voor de geboorte van Christus leefde. Tevens was hij één van de grondleggers van het moderne filosofische denken. Heraclitus heeft ook bij Xenophanes een grote rol in de informatiebronnen die we van Xenophanes heden ten dage hebben.
Xenophanes van Colophon
Net als veel andere voor-socratische filosofen die we vooral kennen via het werk van latere auteurs zijn geboorte- en sterfdatum van Xenophanes onzeker. Heraclitus noemt hem een tijdgenoot en criticus van Pythagoras, zodat we enig idee hebben wanneer hij leefde. Xenophanes vluchtte voor de Perzische oorlogen in Ionië naar Zuid-Italië en zwierf als dichter en vrijdenker langs de stadstaten van het ouder Griekenland. Net als Thales bekritiseerde hij het homerische concept van antropomorfe goden. Xenophanes zei dat de goden van Homerus alle immorele en verwerpelijke eigenschappen van de imperfecte mens bezaten en nauwelijks het object van verering konden zijn. In een van de eerste uitingen van cultuurrelativisme die we kennen, stelde Xenophanes dat de goden van Homerus niet meer waren dan een weerspiegeling van de homerische cultuur. Hij zei: 'de Ethiopiërs maken hun goden zwart en geven hen een platte neus; de Thraciërs zeggen dat ze blauwe ogen en rood haar hebben. Als ossen en paarden handen hadden en konden schilderen, zei Xenophanes, zouden ossen en paarden de goden als ossen en paarden afbeelden. Hij bekritiseerde ook de doctrine van de zielsverhuizing van Pythagoras en stak de draak met het idee dat een menselijke ziel in een ander dier terecht kon komen. Xenophanes had een vaag concept van een god, die 'in geen enkel opzicht in vorm of gedachte op de mens lijkt' en die 'alle dingen veroorzaakt door gedachten in zijn geest'.
Thales en Xenophanes
Net als Thales voor hem speculeerde Xenophanes over de onderliggende principes van de natuurlijke fenomenen. Thales meende dat water het eerste principe was, maar Xenophanes dacht aan de minder verheven mogelijkheid van modder. Deze gedachte was in die tijd niet helemaal ongegrond, want ze was in ieder geval gebaseerd op observatie. Xenophanes had namelijk de fossiele resten van zeedieren in de aarde gezien en dacht daarom dat de wereld periodiek opdroogde en zo terugkeerde naar de oorspronkelijke modderige staat, waardoor de levensvormen in de aarde vast kwamen te zitten en geconserveerd werden voordat het proces weer omkeerde.
Filosofie is onzeker
Xenophanes was ook de eerste denker die anticipeerde op de waarschuwing van Socrates om voorzichtig te zijn met claims van zekere kennis. Filosofische zekerheden bestonden volgens Xenophanes niet, want zelfs als we bij toeval op de waarheid stuiten, is er geen enkele manier om zeker te weten dat de dingen zijn zoals we denken dat ze zijn. Toch maakt dat het filosofische onderzoek niet nutteloos, want door het aan het licht brengen van fouten in ons denken weten we in ieder geval wat niet het geval is, ook al weten we ook niet zeker wat wel het geval is. Dit idee heeft een moderne tegenhanger in de falsificatiemethode van Karl Popper. De fragmenten die ons bekend zijn van Xenophanes laten ons geen duidelijke onderliggende structuur zien in zijn denken. Xenophanes verspreidde zijn verhaal als politieke vluchteling vooral in orale gedichten en verhalen. Niettemin had Xenophanes genoeg invloed om meermaals genoemd te worden door andere filosofen. De echte aanleiding kan vooral uit zijn kritiek voor de homerische goden gehaald worden.