Seksuele identiteit in perspectief

Mensen worden zoveel mogelijk uitgenodigd om open te zijn over hun seksualiteit. Om te bekennen waarop je valt. Dat betekent dat je gedwongen wordt om na te denken over je seksuele identiteit en oriëntatie. En dat je vervolgens een keuze moet maken. Of je heteroseksueel, homoseksueel, biseksueel, aseksueel, panseksueel of wat dan ook bent. Het is belangrijk dat je ervoor uitkomt. Waarom is dat eigenlijk? Wie heeft hier wat bij te winnen?

• Wat is seksuele gerichtheid?
• Wat is genderidentiteit?
• Wat is seksuele identiteit?
• Het zelf en de ander
• Genderidentiteit als machtsconstruct
• Het belang van bedrijven en overheid bij een vrije seksuele moraal
• Uit de kast
• Hoe krijg je dan wel seksuele vrijheid?

Wat is seksuele gerichtheid?

Je seksuele gerichtheid definieer je door de sekse of gender van de persoon/personen tot wie je je seksueel en/of romantisch voelt aangetrokken te bepalen. Het gaat er dus om met welk gender/geslacht je seks en/of een relatie wilt. Het zegt daarmee niets over de vraag of deze gerichtheid of oriëntatie is aangeboren (zoals in het begrip geaardheid wordt voorondersteld) of wordt verworven gedurende je leven. Je seksuele oriëntatie staat in principe los van je genderidentiteit.

Wat is genderidentiteit?

Je genderidentiteit zegt iets over hoe je jezelf definieert; tot welk gender of geslacht je vindt dat je behoort. Het gaat dan om je beleving, hoe je je voelt (genderidentiteit) en om de manier waarop je je uit (genderexpressie). Je kunt ervoor kiezen om je genderidentiteit niet tot uitdrukking te brengen in het dagelijks leven. Genderexpressie heeft een sterk culturele component, want niet alle culturen hebben dezelfde opvattingen over wat mannelijk, vrouwelijk of anderszins is als het gaat om gedragingen en uiterlijk.

Wat is seksuele identiteit?

De combinatie van seksuele gerichtheid en genderidentiteit bepaalt je seksuele identiteit. Deze kan worden ingedeeld in een van de vele categorieën van seksuele identiteit. Te denken valt dan aan heteroseksualiteit, homoseksualiteit, biseksualiteit, panseksualiteit, aseksualiteit, enzovoorts. Deze seksuele identiteit hoeft niet vast te liggen. Het zou zomaar kunnen dat die tijdens je leven verandert. En eigenlijk is dat niet zo vreemd. Als je persoonlijkheid kan veranderen, je identiteit, je rol in de maatschappij, waarom je genderidentiteit en seksuele oriëntatie dan niet? Dat wil niet zeggen dat het van buitenaf kan worden opgelegd. Maar voor veel mensen is het vooral een beangstigend en geen bevrijdend idee. Als de seksuele identiteit van je partner kan veranderen of die van jezelf, waar is dan je houvast, denken veel mensen.

Het zelf en de ander

De seksuele daad wordt gezien als intrinsiek onderdeel van je persoonlijkheid en voedt je identiteit en die van de ander. Het gaat bij het definiëren van je seksuele identiteit om de definitie van jezelf en om hoe de ander je ziet; op individueel niveau, maar ook op macroniveau. Om dit filosofisch te duiden kunnen we de filosofen Sartre en Foucault raadplegen.

Sartre

Volgens Jean Paul Sartre ben je als mens vrij en bewust. Een mens is in zichzelf niets, maar slechts een optelsom van zijn daden. Leven is doen. Je wordt als mens geboren zonder doel. Je schrijft je eigen levensverhaal door de keuzes die je maakt. Maar er is geen plot, geen (helden)doel. Dat houdt ook in dat je verplicht bent om zelf invulling en betekenis te geven aan je leven. Dat kun je niet alleen, maar doe je altijd met anderen. Sartre benadrukte dat de ander je definieert op basis van wat hij of zij ziet. Je sociale rol is dus ook afhankelijk van anderen, want deze vul je als het ware samen in. Je moet je hierbij niet laten leiden door de ander, want dat leidt tot een plichtsgevoel ten opzichte van de ander en gaat ten koste van je vrijheid. Ieders leven is evenveel waard, zo redeneerde Sartre. Dat geeft hoop. En een verantwoordelijkheid om zelf iets van ons leven te maken. Met de ander.

Foucault

Ook Foucault is ervan overtuigd dat je pas tot mens, tot individu, wordt gemaakt in en door de wereld om je heen. Maar anders dan bij Sartre gaat Foucault ervan uit dat je je vrijheid inlevert als gevolg van disciplinering door de macht die op je als individu wordt uitgeoefend door de verschillende machtsstructuren in de samenleving. Al het handelen is erop gericht om mensen in het gareel te houden. Zodat we ons als aangepaste koopgrage burgers gedragen. Variërend van instituties als huisarts, psycholoog, fysiotherapeut, tot instellingen als consultatiebureau, school, werk, en contacten met familie, vrienden, vriendinnen enzovoorts. Zelf maak je ook onderdeel uit van de samenleving en, door internalisering van de macht, werk je ook actief mee aan het in stand houden van diezelfde macht en het inperken van je vrijheid. Niemand wil uitgesloten of gestraft worden. We kunnen vrijheid dus alleen in begrenzing beleven, binnen de door de macht gestelde grenzen. Dat wat we vrijheid noemen is daarmee dus per definitie onvrij. Feitelijk is alles wat we zeggen en doen aan machtstechnieken gebonden. Aan alles kleven verwachtingen, associaties, gedragingen. Was bij Sartre de mens nog de centrale eenheid, en kon je volgens hem zelf bepalen wie je bent, bij Foucault is dit vervangen door de machtsstructuren; zij bepalen wie je bent. Door het seksuele handelen te verbinden aan de persoonlijkheid en de individualiteit, maak je seksualiteit groot. Groot genoeg om het als maatschappij te kunnen controleren, te beheersen en te verkopen. Bijvoorbeeld door de verplichte lessen 'seksuele vorming' op basisschool en middelbare school.

Genderidentiteit als machtsconstruct

Foucault focust in het mogen uitspreken van je seksuele identiteit niet op de toegenomen vrijheid, maar op de toegenomen bekentenisdwang. Gangbaar is om te denken dat in de achttiende en negentiende eeuw alle seksuele uitingen werden onderdrukt en dat pas sinds de jaren zestig van de twintigste eeuw mensen werden 'bevrijd'. Door mensen onder het mom van openheid ertoe te brengen zich uit te spreken over hun seksuele voorkeur. Waardoor mensen zich ook actief identificeren met een bepaalde groep en zich daarnaar gingen gedragen. Op die manier is de macht niet alleen repressief, maar ook productief. De maatschappij dat zijn wij. Door deze openheid en verdeling in seksuele identiteiten krijgt de macht kennis. Ís de macht kennis. Foucault betoogt dan ook dat juist de negentiende eeuw de seksualiteit heeft geproduceerd. Door seksualiteit los te maken van de techniek, van het plezier, van het lichaam, maar het in plaats daarvan te verbinden aan een persoon, aan persoonlijke lust en verlangens. Zo werd het van een vanzelfsprekendheid een onderdeel van onze identiteit. Maar volgens Foucault zijn we meer dan onze seksualiteit.

Het belang van bedrijven en overheid bij een vrije seksuele moraal

Via de media krijgen we allerlei reclames, series, nieuwsitems, films en andere programma's over sekse en seks op ons netvlies welke hun impact hebben op onze emoties, op onze hersenen. En seks verkoopt. Of we de aangeprezen producten nu wel of niet kopen, we worden wel bedolven onder propaganda voor bepaalde lichaamsbeelden en levensstijlen. Daar spiegelen we ons aan. Voor de seksindustrie is het belangrijk dat mensen zonder schroom of schaamte seksproducten durven en willen aanschaffen. We moeten immers genieten van seks. Door onthullende bekentenissen op social media of via zoekgedrag op internet komen gerichte advertenties voor seksartikelen of belevingen bij de juiste doelgroep terecht. Zodat er nog meer verkocht kan worden. Maar de verkoop is niet het enige doel. Bedenk maar eens wat er mogelijk is met alle data met een hashtag als #MeToo. Je kunt hele uitgebreide (klant)profielen opstellen, maar ook simpelweg achterhalen hoe vaak het voorkomt, en waar, de namen van de foute mannen die in de berichten worden genoemd, enzovoorts. Ook als je de gemiddelde mening (of juist de spreiding hierin) over een bepaald onderwerp wilt weten, kun je terecht op social media. Hierdoor kun je gericht adverteren, maar ook gerichte gezondheidscampagnes opzetten. Dus ook voor de overheid heeft de identificatie van de seksuele identiteit voordelen. Hoe meer we praten over seks, hoe beter het onderwerp in kaart kan worden gebracht. En dat maakt toezicht en controle mogelijk. Zo kan het ingezet worden bij het bevorderen van de seksuele gezondheid. Helaas kan het ook door kwaadwillenden gebruikt worden om mensen uit te sluiten en op te sporen.

We zijn dus niet vrij als we open praten over seks. Het wordt van ons verwacht. En dus doen we wat we behoren te doen. Niets vrijheid. We passen ons aan. Zo bepalen we samen wat normale seks is. En dat dwingt ons tegelijkertijd ook in diezelfde richting. Een programma als 'How to be gay' (NPO 2, vanaf 23 november 2018, 6 afleveringen op tv) past in deze trend. Hierin reist Margriet van der Linden in zes afleveringen de wereld af om te laten zien hoe het staat met de acceptatie van homoseksualiteit in de wereld door indringende persoonlijke interviews af te nemen.

Vanzelfsprekend valt er op de analyse van Foucault het een en ander af te dingen. Maar hij doorzag al in 1984 (het jaar van zijn dood) dat het je open uitspreken over je seksuele identiteit, de deur dichtdoet voor een deel van je persoonlijke beleving. Dus ook uit de kast, zit je nog steeds vast in een van de kamers van het huis van de maatschappij.

Uit de kast

Door uit te komen voor je seksuele identiteit kun je de wereld beter begrijpen en kun je meer jezelf zijn, zo is de gedachte. Dan pas ben je echt vrij om jezelf te zijn. Dan pas kun je jezelf laten zien zoals je bent. Je hebt houvast, omdat je weet dat je ergens bij hoort. En anderen kunnen begrip krijgen voor je door wat ze over je weten.

Tegelijkertijd kan dit ook zorgen voor een dwingend keurslijf. In hoeverre ben je dan nog vrij? Andersom werkt het namelijk ook. Juist doordat je ervoor uitkomt, zorg je voor de hokjesgeest. En kun je daarmee dus minder jezelf zijn, want op het moment dat je de ander vertelt wat je seksuele oriëntatie is behoor je tot een bepaalde groep. En geef je een stukje van je eigen vrijheid op om te voldoen aan de eisen die worden gesteld aan het behoren tot deze groep. Daar word je ook op aangesproken. Mensen zijn nieuwsgierig en willen zich graag als tolerant laten zien. Dus stellen ze vragen. Intieme vragen.

Dit zie je ook bij de weerstand onder bijvoorbeeld sommige homoseksuele mannen tegen de Gay Pride, omdat zij zich niet herkennen in het beeld dat van hen wordt geschetst tijdens onder meer de Canal Parade. Maar ook voor heteroseksuele mannen geldt dat zij zich moeten profileren als hetero en dus elke mogelijke overeenkomst moeten zien te vermijden. Zo kunnen meisjes die voetballen nog steeds als lesbisch worden gezien.

Zeker waar het gaat om de emancipatie van (minderheids)groepen is er een dubbele boodschap: je moet je identificeren met een bepaalde (aparte) groep om ervoor te kunnen zorgen dat je er bijhoort. De Rutgers stichting geeft een publicatie uit 2014 naar een onderzoek onder 5000 LHBT's als titel 'Een wereld van verschil'. Hiermee wordt enerzijds de andere wereld van de LHBT's bedoeld en anderzijds aangegeven dat er veel onderlinge verschillen zijn. Als een van de eerste doelen van dit onderzoeksrapport wordt het bevorderen van de seksuele gezondheid genoemd. Zo is het ook als je wordt aangenomen, omdat je 'de beste vrouw' bent, of omdat je 'ervoor moet zorgen dat 'de organisatie meer een afspiegeling wordt van de maatschappij'. Een meer opzichtige manier om je tot vrouw of vertegenwoordiger van een minderheidsgroep in plaats van tot mens te maken is bijna niet mogelijk. En dan? Moet je je als zodanig gedragen of profileren? Word je aangesproken als afgevaardigde van een groep of mag je op persoonlijke titel handelen? Duidelijk mag zijn dat ook hier de macht blijft bepalen wie erbij hoort en wie niet.

Hoe krijg je dan wel seksuele vrijheid?

Trap niet in de bekentenisval. Waarom zou je jezelf en de ander beperken tot een categorie? Het is belangrijk om je als moreel subject te definiëren en te onderscheiden, dat gaf Sartre ook al aan. We moeten trouw zijn aan onszelf. Hoe kun je respectvol omgaan met jezelf en de ander. Hoe houd je het plezier vast in relaties. Daarbij gaat het niet om de manier waarop liefde en seks via de machtige media aan ons worden opgedrongen, maar om de diep persoonlijke invulling van je eigen (en andermans) behoeften en verlangens. Wat voelt goed voor je? En wat voor de ander? Hoe kun je (samen) plezier beleven aan seks? Zodat je liefde doet in plaats van alleen erover praat. Natuurlijk kun je praten over jezelf en je beleving. Marli Huijer geeft in haar pamflet Beminnen voorbeelden van vragen die we onszelf en elkaar kunnen stellen: "Wat zijn in deze tijd natuurlijke (niet economische of politiek gestuurde) lusten? Wat zijn gunstige of fijne momenten om de liefde te doen? Welke liefdeshandelingen passen het beste bij de levensfase en de positie waarin je verkeert? Hoe verhouden jullie opvattingen over wat een waardevol leven is zich tot jullie houding ten opzichte van alles wat plezier geeft?". En op een meer persoonlijk niveau: "Welke relatievorm past bij wie wij zijn of willen zijn? En welke beloftes passen daarbij? Hoe kun je je leven of je omgeving zo organiseren dat het geen moeite kost om je aan die beloftes te houden?".

Foucault introduceert hiervoor de term 'waarheidspreken'. Het gaat hierbij niet om de waarheid vinden, maar om de waarheid zoeken. Door de constante analyse van de ontwikkeling van je eigen waarheden en het spreken erover probeer je los te komen van de bestaande machtsstructuren. Maar het is heel lastig, bijna onmogelijk, om dit buiten het systeem om te doen. Toch kunnen we het proberen en ons bewust zijn van de impact die de kennis- en machtssystemen hebben op ons zijn.

Marli Huijer doet in haar boek Beminnen (2018) een aantal voorstellen om seksuele vrijheid verder vorm te geven:

Om onderscheid tussen verschillende relaties en samenlevingsvormen te voorkomen, kan het huwelijk, zo stelt ze voor, het beste worden afgeschaft. Natuurlijk kunnen de rituelen blijven, maar het instituut zelf kan worden opgedoekt. Een bezoek aan de notaris volstaat om alles goed te regelen. Daarmee zijn we allemaal gelijk. En vervolgens kan elke verbinding, elk jubileum ervan, het waard zijn om gevierd te worden. Door op deze manier oog te hebben voor de diversiteit van (liefdes)relaties krijgen we veel meer vrijheid dan nu het geval is. Door minder onderscheid te maken en niet langer een samenlevingsvorm als norm te stellen kunnen groepen niet langer tegen elkaar worden uitgespeeld.

Het verbinden tussen mensen zou centraal moeten staan en niet de seksuele relatie, zo benadrukt Marli Huijer. Niet elk heteroseksueel contact betekent aantrekkingskracht of een relatie. Zoals ook twee mannen hand in hand niet automatisch een liefdesrelatie zou hoeven te betekenen. Wat anderen daar dan ook van vinden. Het gaat niet om wie of wat je bent, maar het gaat erom met wie je je wilt verbinden. Zonder hokjes. Zonder scripts. Daar kun je kinderen al mee opvoeden. Bijvoorbeeld door niet langer de vraag aan kinderen te stellen: 'Met wie ga jij later trouwen?'. Maar actief te benadrukken dat het in seksuele/romantische relaties om de verbinding tussen (volwassen) mensen gaat. Op wat voor manier je de verbinding vervolgens vorm geeft is persoonlijk en ieder mag daar zijn of haar eigen verbeelding bij gebruiken. Uiteindelijk gaat het om de relatie en degenen binnen die relatie. Het gaat om liefde doen, zoals leven doen, en niet om liefde benoemen en inperken. En daar mag iedereen wat van vinden, zonder dat je je daar iets van hoeft aan te trekken.