Montesquieu en de scheiding der machten

Montesquieu was filosoof die leefde in de zeventiende en achttiende eeuw. Hij dacht veel na over de verschillende organisaties van volken en gemeenschappen en de machten die daarbij optreden. Zijn theorieën over de scheiding der machten worden door vele democratieën, waaronder Nederland, toegepast als basis van het rechtssysteem en de democratie. Montesquieu was een Fransman die ook in Amsterdam heeft gewerkt. Hij werkte het begrip Trias Politica uit, de drie machten die elkaar aanvullen en controleren.

Trias Politica en nog twee machten

• Baron de Montesquieu
• De l'esprit des lois
• Scheiding der machten
• Vijf machten
• Vierde macht - de ambtenarij
• Vijfde macht - de pers
• Scheiding der machten in de publiciteit

Baron de Montesquieu

Charles-Louis de Secondat is Baron de Montesquieu en wordt doorgaans kortweg Montesquieu genoemd. De Fransman werd op 18 januari 1689 nabij Bordeaux geboren en stierf in 1755 in Parijs. De man van adellijke afkomst studeerde wetenschappen, geschiedenis en rechten en ontpopte zich als filosoof en schrijver. Montesquieu werkte als jurist in Bordeaux en was schrijver, een filosofische schrijver met een vlotte en vrolijke pen. Daarnaast schreef hij enkele wetenschappelijke verhandelingen. Hij reisde door Europa en deed Oostenrijk, Hongarije, Italië, Duitsland, Nederland en Engeland aan. Een aantal van zijn boeken stelde hij in Amsterdam op schrift.

Kasteeltje

Na zijn grote reis trok hij zich terug op zijn kasteeltje. Naast een mooie ambtenarenbaan gebruikte hij zijn vrije tijd voor overdenkingen en verhalen. Hij wordt een van de grondleggers van de sociologie genoemd en is een van de belangrijkste filosofen van de Verlichting.

Over de geest van de wetten

Zijn meest invloedrijke werk schreef hij in 1748 en heet De l'esprit des lois, Over de geest van de wetten. In dat werk schrijft hij ondermeer over staatsvormen, de scheiding der machten en de invloed van het klimaat. Met name zijn ideeën over de scheiding van de machten hebben grote invloed op staatsinrichtingen gehad die zich tot in de tegenwoordige tijd uitstrekt.

De l'esprit des lois

In dit meest beroemde werk van de baron, beschrijft hij de politieke gevoelens en bijbehorende belangen van ingezeten van een land. Het was een grote studie van republieken, monarchieën en landen waar één persoon of een kleine groep de absolute macht naar zich toe heeft getrokken. Burgers hebben andere belangen dan koningen en geestelijken en Montesquieu geeft de scheiding van de verschillende machten aan zodat de domeinen van de politieke macht afgebakend worden. Het is niet goed dat wetgevende en uitvoerende macht bij één persoon ligt. Dat leidt tot een gevaarlijke vorm van alleenheerschappij waarbij de vrijheid van de leden van de gemeenschap in het gedrang komt. Willekeur, machtsmisbruik en tirannie liggen op de loer en de burgers zijn overgeleverd.

Scheiding der machten

Ook moet de rechtspraak gescheiden blijven van de wetgevers en de uitvoerders. Is dat niet het geval dan zou een rechter recht kunnen spreken en tegelijk ook de wetten kunnen opstellen. De rechterlijke macht zou dan ongehinderd balletjes kunnen toespelen naar diegenen die in de gunst staan en wie buiten dat kringetje zit zou onbeperkt onderdrukt kunnen worden. Montesquieu pleit daarom voor scheiding van de machten. Het volk in een vrije staat stelt daarbij vertegenwoordigers aan, zodat het volk via die vertegenwoordigers de macht uitoefent. Een land functioneert het allerbeste als de drie machten in evenwicht zijn. De machten die Montesquieu onderscheidt zijn:

1. Wetgevende macht
2. Rechterlijke macht
3. Uitvoerende macht

Vijf machten

De politieke inrichting van tegenwoordige westerse democratieën vinden hun basis in de ideeën over de trias politica van Montesquieu. De machten moeten elkaar controleren en ze behoeden elkaar en het volk dat één macht de bovenhand krijgt. Vrijheid en gelijkheid van de burgers zijn hierbij het hoogste goed. In Nederland spreken we niet van drie maar van vijf machten. Het rijtje van vijf ziet er als volgt uit:

1. Wetgevende macht
2. Rechterlijke macht
3. Uitvoerende macht
4. Vierde macht: ambtenarij
5. Vijfde macht: media

Vierde macht - de ambtenarij

Nederland kent sinds de jaren zeventig het begrip Vierde macht. Het slaat op de ambtenarij, die steeds meer macht krijgt via de adviezen die ze aan de politiek verantwoordelijken geven. Sinds de jaren zestig ontwikkelde het moderne bestuursapparaat tot een groot en ingewikkeld systeem met steeds meer taken.
De adviserende ambtenaren kregen een grotere vinger in de pap. Vaak vallen op dat niveau al de beslissingen.

Vierde en vijfde

Het begrip Vierde macht heeft niet in alle westerse landen dezelfde betekenis. In veel landen wordt er de media mee bedoeld. In Nederland spreken we over de pers als de Vijfde macht.

Vijfde macht - de pers

De media is de afgelopen decennia een steeds grotere rol gaan spelen. Via de pers worden ideeën en plannen naar buiten gebracht. De media heeft hierdoor een belangrijke sluisfunctie.
Journalisten zitten veel meer dan vroeger bovenop de politici en slikken de persberichten niet als zoete koek maar interpreteren, analyseren en controleren. De pers is als vijfde macht een factor van groot belang.

Scheiding der machten in de publiciteit

De scheiding der machten komt regelmatig in de publiciteit naar aanleiding van geruchtmakende rechtszaken. Een van de zaken die de discussie over het principe van Montesquieu op scherp zet is de zaak rond kinderverkrachter Rober M. in 2012. Het is in het Nederlandse rechtssysteem verankerd dat elke verdachte recht heeft op verdediging middels een advocaat, hoe erg zijn criminele daad ook was. In de geschiedenis rond Robert M. lopen de emoties hoog op omdat hij tientallen zeer kleine kinderen heeft misbruikt. De man ontloopt zijn straf niet, daar zorgt het rechtssysteem ook voor, maar M. heeft wel rechten zoals elke verdachte en veroordeelde rechten heeft. Die zijn in een emotionele zaak niet anders dan bij een misdaad waarin er minder emoties zijn betrokken.

Anker & Anker

Advocaten Wim Anker en Tjalling van der Goot van het advocatenkantoor Anker & Anker dat de verdediging op zich nam hebben er op gewezen dat de rechter inzake M. zijn oren heeft laten hangen naar de emoties van de ouders, de uitspraak van de staatssecretaris van justitie en de algemene gevoelens van het volk. Alsof voor deze crimineel de wet niet net zo geldend is als voor elke andere boef. De advocaten Anker en Van der Goot propageren op geen enkele manier kindermisbruik door Robert M. te verdedigen, maar verdedigen dat er volgens de wet gehandeld wordt. Daarbij past geen aanhoudend cameratoezicht en daarbij hoort ook geen spreekrecht van ouders die zelf geen slachtoffer zijn.

Buiten de macht en buiten de wet

Staatssecretaris Teeven bemoeide zich er mee en overreedde de rechter dat de ouders spreekrecht kregen. Hij trad daarmee buiten zijn macht. De rechter die het spreekrecht toestond trad buiten de wet. De zaak was kennelijk zo heftig dat de scheiding der machten van Montesquieu uit het oog werd verloren.

Proefverlof Volkert van der G

Hetzelfde geldt in de kwestie van het proefverlof van Volkert van der G. De moordenaar van Pim Fortuyn. Volgens de wet had Volkert van der G. recht op proefverlof als voorbereiding op zijn vrijlating na uitzitten van tweederde van zijn straf. Zo staat het in de wet beschreven en zo hoort het te worden uitgevoerd. Ook in deze zaak liepen de emoties zo hoog op dat het wettelijk toegestane proefverlof in twijfel wordt getrokken. Van der G. kreeg zijn proefverlof en werd in mei 2014 voorwaardelijk in vrijheid gesteld.

Lees verder

• Beatrix, Koningin van Nederland – een instituut
• Boeven vangen met Social Media
• Dag van de Persvrijheid - viering van het Vrije Woord
• Drones – voor spionnen, politie, artsen en fotografen
• Ien Dales Award - de integriteitsaward