Hans Achterhuis - De utopie van de vrije markt

Hans Achterhuis is filosoof, in 2012 werd hij 'denker des vaderlands' in Nederland. In zijn boek 'De utopie van de vrije markt' probeert hij aan te tonen dat niet enkel het fascisme of communisme gebaseerd zijn op een denkbeeldig en overdreven positieve visie over de toekomst. In zijn eerdere 'de erfenis van de utopie' (1998) vergat hij de huidige dominante ideologie – het neoliberalisme – in overweging te nemen. Een ideologie kan zo vervat zitten in de samenleving, dat het paradigma niet meer in vraag wordt gesteld.

Inhoudsopgave

• De utopie: Ayn Rand - Atlas Shrugged
• Utopie of dystopie?
• Paradigm Shift

De utopie: Ayn Rand - Atlas Shrugged

Als belangrijkste verwoording van het utopische ideaal achter het neoliberalisme ontmaskert hij de bestseller 'Atlas Shrugged' van Ayn Rand (1957). Hij plaatst dit verhaal tussen andere utopieën, zoals bijvoorbeeld Thomas More's 'Utopia', de eeuwenoude grondlegger van het genre. Net zoals elke andere utopie heeft dit boek een logische opbouw. Eerst is er de analyse van de huidige maatschappelijke situatie, die heel slecht is. Vervolgens worden er alternatieven aangereikt voor het huidige (economische en maatschappelijke) systeem. Daarna volgt de schets van een zeer positief eindpunt: de verwezenlijking van de utopie.

Utopie of dystopie?

De geschiedenis leert echter dat, bij het daadwerkelijke nastreven van de utopie, deze meestal uitdraait op een dystopie. De dystopie is een mislukking, de eindsituatie is even slecht (of nog erger) dan de beginsituatie waaruit de ideologie ontstaat. Op deze manier verging het het communisme, met de dystopische realiteit van genocide in verschillende landen. Op dezelfde manier eindigde ook het fascistische ideaal, met massamoorden en een allesbehalve ideale samenleving. Het falen zou te wijten kunnen zijn aan het verzet van individuen en organisaties om volledig mee te stappen in de ideologie. Maar indien dat het geval is, is de nagestreefde utopie misschien niet zo'n ideaal eindpunt zoals algemeen wordt aangenomen.

In het boek wordt veel aandacht besteed aan het historisch plaatsen van de huidige dominante ideologie, het neoliberalisme. Daarnaast wijst Achterhuis er met duidelijke voorbeelden op hoe het kan gebeuren dat een ideologie zo vervlochten raakt met de 'mainstream', zoals bijvoorbeeld in de media. In zijn erg nauwkeurige, maar ook narratieve stijl neemt Achterhuis je mee op reis door een korte geschiedenis van ideologieën, gebaseerd op een utopie.

Paradigm Shift

Omwille van het dominante karakter van de ideologie in de collectieve gedachtegang, worden veronderstellingen uit de ideologie als feiten aanvaard. Hierover in discussie gaan wordt bezien als vreemd gedrag, als gebrek aan realiteitszin. Het zijn nochtans in de geschiedenis telkens diegenen die radicaal durven breken met het heersende paradigma, die voor een 'paradigm shift' kunnen zorgen. Om tot nieuwe ontdekkingen te komen in de wetenschap, maar evengoed in de wijsbegeerte, is het soms nodig om je volledig te kunnen distantiëren van die dominante gedachtegang.

Lees verder

• Hannah Arendt: Vita Activa
• Gelukkig zijn volgens Epicurus
• Investeren in coöperaties
• Recycleren als mijnbouw
• Het Nihilisme: de waarheid bestaat niet