De terbeschikkingstelling: oplegging en uitvoering

De terbeschikkingstelling, afgekort TBS, is ingevoerd in 1928 als maatregel om de maatschappij te beschermen tegen geestelijk gestoorde personen. Sinds die tijd is de wettelijke regeling betreffende TBS vaak veranderd, maar de beginselen zijn hetzelfde. In de jaren negentig is er vooral ingrijpend gesleuteld aan de rechtspositie van de ter beschikking gestelde wat leidde tot de Beginselenwet verpleging te beschikking gestelden. In dit artikel een juridische blik op de TBS.

Inleiding

Op basis van art. 37a Wetboek van Strafrecht (verder: Sr) kan een rechter een verdachte van een strafbaar feit veroordelen tot terbeschikkingstelling (verder: TBS). Wordt de verdachte schuldig bevonden aan het strafbare feit, dan wordt de verdachte opgenomen in een kliniek. Dit kan echter alleen als het strafbare feit een feit is waarop volgens de wettelijke omschrijving meer dan vier jaar gevangenisstraf staat of als het feit behoort tot één van de feiten omschreven in art. 37a lid 1 sub 1 Sr. Hiernaast moet de veiligheid van anderen, de algemene veiligheid van personen of van goederen de maatregel eisen, aldus art. 37a lid 1 sub 2 Sr. Dit laatste, de veiligheid voor personen, impliceert dat er sprake moet zijn van recidive gevaar. Hiernaast moet, volgens de aanhef van art. 37a lid 1 Sr, sprake zijn van een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestesvermogen van de verdachte. Dit laatste feit is natuurlijk de voornaamste reden waarom een persoon in een kliniek komt. Het doel van de terbeschikkingstelling is dan ook het beschermen van de maatschappij tegen dergelijke personen. Daarnaast is de behandeling die de persoon in de kliniek gaat volgen gericht op de terugkeer van deze persoon in de maatschappij. Dit hangt natuurlijk weer samen met het voorkomen van recidive.

Oplegging van TBS

Voordat een rechter de maatregel TBS aan een verdachte mag opleggen, moet aan een aantal voorwaarden zijn voldaan. De belangrijkste voorwaarde is de gedragskundige rapportage. Twee verschillende soorten gedragsdeskundigen, waaronder een psychiater, moeten de verdachte onderzoeken en daarna een advies aan de rechter uitbrengen over de toestand van de verdachte (art. 37a lid 3 jo. 37 lid 2 Sr). Men noemt het vereiste van twee aanwezige rapportage voor de oplegging van TBS ook wel het multidisciplinaire advies.

Voor 1994 was het niet mogelijk om een rapport op te maken over de verdacht als de verdachte weigerde mee te werken aan een dergelijk onderzoek. Dit werd onwenselijk geacht en daarom is art. 37 lid 3 Sr toegevoegd aan de wettelijke regeling. Volgens dit lid is een multidisciplinair advies/onderzoek niet vereist als de verdachte weigert mee te doen aan het onderzoek. De rechter mag dan oudere rapportage betrekken bij de strafzaak en op basis daarvan een oordeel geven. Als weigering kan ook worden gezien de verdachte die voorwaarden aan zijn eigen onderzoek probeert te stellen of stelt. Thans heeft de Hoge Raad bepaald (HR 29 juni 1993, NJ 1994, 48) dat het opleggen van een terbeschikkingstelling ook mogelijk is op basis van een enkele observatie van de verdachte.

Dwangverpleging en voorwaarden

Er bestaan twee vormen van terbeschikkingstelling: de terbeschikkingstelling met een bevel tot verpleging (art. 37b Sr) en de terbeschikkingstelling zonder een bevel. Wordt de veiligheid van anderen of de veiligheid in het algemeen bedreigt door een persoon, dan kan terbeschikkingstelling met een bevel tot verpleging door een rechter worden opgelegd. Dit wordt ook wel TBS met dwangverpleging genoemd. Op grond van art. 37d Sr kan de verdachte dan worden behandeld in een instelling van de overheid of in een particuliere instelling. Dit is vaak een psychiatrische instelling of een forensisch psychiatrische instelling.

In zijn vonnis zal de rechter bij veelal zwaardere delicten naast een TBS maatregel soms ook kiezen om nog een gevangenisstraf op te leggen. Over het algemeen is dit geen levenslange straf, omdat men anders niet aan de TBS maatregel toekomt. De rechter kan ook een combinatievonnis wijzen mede op basis van art. 13 Sr. Hierdoor kan de verdachte al tijdens de gevangenisstraf in een inrichting voor TBS patiënten worden geplaatst. In de regel geldt het volgende: de verdachte zal eerst tweederde van zijn of haar gevangenisstraf moeten uitzitten alvorens de verdachte in een inrichting wordt geplaatst. In de praktijk moeten ter beschikking gestelden soms wachten op een plaats in een kliniek in bijvoorbeeld het huis van bewaring. Volgens art. 12 Beginselenwet verpleging ter beschikking gestelden is een wachttijd van zes maanden geoorloofd. De Minister van Justitie kan deze termijn echter steeds met drie maanden verlengen. In de optiek van het Europees Hof van de Rechten van de Mens is zes maanden de maximale wachttijd, omdat de aanvang van de behandeling anders onevenredig lang wordt uitgesteld.

Legt de rechter in zijn vonnis de verdachte wel TBS op maar wordt geen dwangverpleging toegepast, dan kan de rechter de verdachte voorwaarden stellen, art. 38 Sr. Omdat sommige voorwaarden zeer ingrijpend kunnen zijn, mag de rechter alleen voorwaarden opleggen als de verdachte heeft verklaard bereid te zijn om deze voorwaarden na te leven. Art. 38a Sr geeft een aantal voorbeelden van voorwaarden die de rechter op kan leggen. Zo kan de rechter eisen dat de verdachte zich laat opnemen in een kliniek, dat de verdachte medicatie accepteert en inneemt en dat de verdachte onder behandeling wordt gesteld van een deskundige. De rechter moet hiernaast in zijn vonnis altijd aangeven welke inrichting voor de TBS-er zal worden aangewezen. Worden de voorwaarden niet nageleefd, dan kan de rechter overgaan tot TBS met dwangverpleging op grond van art. 38c Sr. Ook kan de rechter op vordering van het Openbaar Ministerie de voorwaarden wijzingen, zie art. 38b Sr. Is er in combinatie met de TBS met voorwaarden een gevangenisstraf opgelegd, dan mag deze straf niet meer dan vijf jaren zijn, art. 38 lid 3 Sr.

Duur TBS

De TBS met dwangverpleging mag volgens art. 38e Sr niet langer duren dan vier jaren. In eerste instantie duurt een oplegging van TBS twee jaar. Dit kan verlengd worden met één of twee jaar door de rechter. Is er echter TBS met dwangverpleging opgelegd voor een misdrijf tegen de onaantastbaarheid van het lichaam van één of meer personen, dan kan de maatregel onbeperkt worden verlengd. De TBS met voorwaarden duurt in beginsel ook twee jaren. Dit kan ook weer met één of twee jaar worden verlengt maar zal nooit langer dan vier jaar duren.

Tegenwoordig kan de rechter de TBS ook voorwaardelijk voor één of twee jaar beëindigen, art. 38g Sr. Op grond van lid 2 van genoemd artikel moet de rechter hierbij altijd voorwaarden aan de TBS-er stellen. Zo kan gevorderd worden dat de patiënt zijn medicatie moet blijven innemen. Gaat dit niet goed, dan kan op grond van art. 38k Sr de TBS in de inrichting worden hervat. Dit op vordering van het Openbaar Ministerie. Is de TBS voorwaardelijk geëindigd, dan kan de TBS steeds slechts met één of twee jaar door de rechter worden verlengt, art. 38j lid 1 Sr. Hiernaast mag de duur van een voorwaardelijke beëindiging niet langer zijn dan negen jaar, aldus art. 38j lid 2 Sr. De TBS eindigt van rechtswege als de TBS niet door de rechter wordt verlengd.