Het ontstaan van onze achternaam

"Hallo, ik ben op zoek naar Jan". Je eerste vraag zal waarschijnlijk zijn: "Welke Jan?" Je zal denk ik gek opkijken als je gesprekspartner antwoord: "Jan, de zoon van Arie, die van onder de Es". Maar nog niet eens zo heel erg lang geleden werden personen op deze manier aangeduid. Achternamen bestonden nog niet en als je op zoek was naar iemand dan noemde je zijn voornaam in combinatie met de voornaam van de vader of een omschrijving van de plek waar deze persoon woonde. Dat dit niet meer werkbaar was toen de bevolking verder bleef groeien is iets wat verder geen toelichting behoeft.

Inhoud

• De geschiedenis van de achternaam
• Kiezen van de achternamen

De geschiedenis van de achternaam

Veel mensen denken dat wij onze achternaam te danken hebben aan Napoleon Bonaparte. Maar dit is een misverstand. Hij maakte het voeren van een achternaam wel officieel maar Nederland had al een onofficieel systemen van toenamen. Omdat ook in die tijd alleen een voornaam niet voldoende was om iemand aan te herkennen werden er bepaalde toevoegingen aan een naam gegeven om de persoon te verduidelijken (dit wordt een patroniem genoemd). Dit kon onder andere de naam van de vader zijn, de naam van de boerderij waar de persoon woonde of een omschrijving van de omgeving waar die persoon woonde. Jan, de zoon van Willem werd op die manier Jan Willems.

Achternamen in de grote steden

In de grote steden was een voornaam in combinatie met een patroniem nog steeds niet voldoende. Je had in de grote steden namelijk wel vijf bakkers die Arie heetten, of twee Willem's die onder de Es woonden. Rond de 17e eeuw werd het in de steden daarom al de gewoonten om een familienaam te nemen. Deze werd nergens geregistreerd en er bestonden geen officiële regels voor, maar zo werd iedereen makkelijker te herkennen. Omdat er geen officiële regels bestonden voor een familienaam was het doorgeven van de naam vaak een warboel. Soms kreeg iemand de familienaam van de vader, dan van hun moeder en dan weer van hun grootouders. Zo kwam het vaak voor dat er opeens een nieuwe familienaam ontstond of een bestaande familienaam verdween. In de landelijke gemeenten en gewesten werd alleen met patroniemen gewerkt, daar was het hebben van een familienaam nog steeds iets wat alleen bedoeld was voor de rijke en de adel. Of voor immigranten die vanuit de stad naar het platteland verhuisde.

Officiële registratie van de achternaam

Om duidelijkheid en eenheid in het systeem van familie- en toenamen te krijgen werd in de tijd van de Franse overheersing (1799-1815) besloten over te gaan op een systeem van achternamen. Iedereen die nog geen familienaam had, moest er één kiezen. Voor grote delen van Nederland was dit niet zo bijzonder, mensen hadden tenslotte al een soort van familienaam en moesten nu alleen wennen aan het feit dat deze nu officieel was en op een bepaalde manier geschreven moest worden. In het Noorden van Nederland moesten daar en tegen nog heel wat nieuwe achternamen verzonnen worden.

Er gaan nog steeds verhalen rond dat mensen uit protest een gekke achternaam zoals Naaktgeboren zouden hebben gekozen, maar dit klopt vaak niet. Voor de meeste mensen was hun achternaam helemaal niet nieuw, hij werd nu alleen officieel. Helaas kwam dit systeem, verzonnen door Napoleon, niet helemaal van de grond. Veel mensen ondernamen geen actie en lieten hun naam niet inschrijven. Hier kwam definitief verandering in met het invoeren van de burgerlijke stand op 18 november 1811. Al werden in de loop der jaren nog heel veel "vergeten" mensen van een achternaam voorzien.

Ook werd nu vastgelegd dat kinderen altijd de achternaam van de vader kregen, mits deze bekend was. Als de vader het kindje niet wilde erkennen, of de moeder wilde niet dat het kind erkend zou worden, dan kreeg het kind de achternaam van de moeder. Als een kindje ter vondeling werd gelegd dan koos de burgemeester van de stad een naam.

Het verschil tussen Nederlandse en Vlaamse spelling in achternamen

De reden waarom we in Vlaanderen veel meer spellingvarianten op een achternaam zien dan in Nederland komt simpel voort uit het feit dat de Belgen eerder een achternaam moesten kiezen dan de Nederlanders. De Belgen moesten onder bewind van de Fransen al in 1795 beginnen met het registreren van hun achternaam. Op dat moment was er nog geen officiële spelling voor de Nederlandse taal en hierdoor kon de naam van den Broek bijvoorbeeld als Vandenbroeck, of als Vandenbrouck gespeld worden. Raedemaecker, Rademaekers of Rademakers is nog zo'n bekend voorbeeld. In 1804 werd in Nederland de spelling Siegenbeek ingevoerd, hierdoor werden er dus voor het eerst regels verbonden aan het spellen van Nederlandse woorden én dus ook aan het spellen van achternamen. In Nederland werden de achternamen dus allemaal geregistreerd volgens de spelling van Siegenbeek, vandaar dat wij hier alleen de variant Rademaker(s) en van de(n) Broek kennen.

Kiezen van de achternamen

Zoals eerder gezegd hoefden veel mensen hun achternaam niet meer te kiezen, ze hadden in de loop van de jaren al een toenaam gekregen die nu omgezet werd in een officiële achternaam. De achternamen zijn grofweg onder te verdelen in de volgende categorieën.

• Vadersnamen
• Beroepsnamen
• Dierennamen
• Herkomstnamen
• Kenmerknamen

Vadersnamen

Dit werd verreweg het meeste gebruikt in de kleine dorpen, omdat dit het duidelijkst was. Ondanks dat er veel dezelfde namen waren was de kans een stuk kleiner dat zowel de vader als de zoon dezelfde naam had als een andere vader en zoon uit het dorp. De naam van de vader werd dan achter de voornaam van het kind gezet, Arie, de zoon van Piet, werd dan Arie Pieterszoon. Of afgekort Arie Pietersz. Jan, de zoon van Willem, werd Jan Willems. Het geven van een vadersnaam is al een zeer oud gebruik wat we ook zien in de bijbel. Ook was een vadersnaam niet per direct een familienaam, dit werd het pas als de afstammelingen de familienaam ook gebruikten. Hoe een vadersnaam werd aangeduid was per streek en gewest erg verschillend.

Namen eindigend op -ing en -ink: komen vaak uit de Achterhoek en Twente. De uitgang -ink achter een naam wil eigenlijk zoveel zeggen als behorende tot een bepaalde; familie, boerderij of nederzetting. De voorvader van de familie Jannink heette Jan en de hoeve van Bern of Bren (een afkorting van de naam Bernard) was de Brennink. De opzichter (toentertijd een meier genoemd) was de Brenninkmeier. Hieruit kan je opmaken dat de meeste achternamen toentertijd een hele logische keuze was.
Namen eindigend op -a, -ma of -inga: deze namen komen vaak uit het Noorden van Nederland. Deze toevoegingen hebben dezelfde betekenis als de toevoegingen -ing en -ink, ook hier betekend het behorende tot of komende van.
Namen eindigend op -ert of -er: de uitgang -ert is een verzwaring van de uitgang -er. Voorbeelden van deze achternamen zijn Bruggert, Demmer en Brinkert.
Namen eindigend op -sen of -s: de uitgangen -zoon, -sen en -se worden simpelweg afgekort tot s, sz of een n zoals in de namen Peters, Smits, Smitsen of Smitsz.

Vadersnamen in diverse landen

Zoals hiervoor gezegd is het geven van vadersnamen al een zeer oud gebruik wat niet alleen in Nederland werd toegepast. Ook Engeland kent het geven van vadersnamen, hier voegen ze son achter een deel van de voornaam van de vader. Thompson is de zoon van Thomas. Bij de Ieren voegen ze een O' toe aan de vadersnaam: O'Connel. En bij de schotten wordt er Mac voor de naam gezet, zoals in MacDonald. Ook de Israëlieten kennen een vadersnaam en gebruiken Ben: Ben Goerion en de Arabieren gebruiken Ibn: Ibn Ismael.

Dieren

Deze namen spreken voor zich. Hierbij waren de dieren die gehouden werden of voorkwamen in de omgeving een bron van inspiratie voor de achternaam zoals Koe, de Hond, Vos enzovoorts.

Kenmerknamen

Tussen de kenmerknamen vinden we ook de wat minder vriendelijke bij- en toenamen. Een kenmerknaam beschrijft namelijk letterlijk een geestelijk of lichamelijk kenmerk van een persoon. Denk hierbij aan achternamen zoals de Lange, de Jong, Breebaart, Kloeck, de Scheve enzovoorts.

Beroepsnamen

De groep die een achternaam heeft die gebaseerd is op een beroep is behoorlijk groot. In deze groep vindt je de voor zichzelf sprekende achternamen zoals Bakker, Slager en Molenaar. Iemand die Dekker heet van zijn achternaam was de zoon van een riet- of leidekker. Maar ook namen als de Ruyter, Krijgsman en Taalman bijvoorbeeld worden tot deze groep gerekend.

Herkomstnamen

Naast de vaders- en beroepsnamen zijn ook de herkomstnamen veel aanwezig. De herkomstnaam is een aanduiding of toevoeging over de plaats van herkomst of de plaats van bewoning. In de Middeleeuwen zagen we vaak dat de pachters de naam van hun heer aannamen, zo wist iedereen van welk landgoed en uit welke plaats ze kwamen. Het grappige bij herkomstnamen is dat sommige heel veel voorkomen en andere vrijwel niet. De naam van Tilburg, (van) Steenhoven of van Velsen zien we heel veel, maar van Beverwijk en van Zaandam zijn zeldzaam. Helaas is het niet duidelijk hoe dit komt. In de eeuwen hiervoor was de emigratie van en naar de ene stad groter dan van en naar een andere stad en dit zou een verklaring kunnen zijn.

De herkomstnamen kunnen we ook onderverdelen in diverse groepen:

• Geografische aanduiding: deze is hierboven al besproken. Hierbij krijgt iemand een toenaam die een aardrijkskundige aanduiding aangeeft zoals van Tilburg.
• Landen, plaatsen, gouwen en landstreken: Engelsman komt uit Engeland, van Gelder uit het gewest Gelder. Dit zijn voor zich sprekende toenamen. Een landstreek werd ook gebruikt als toenaam, denk hierbij aan de naam de Gooijer of Westfalen.
• Buurten, hofsteden en erven: over de namen die genoemd zijn naar buurten of hofsteden is helaas niet zo veel bekend. Maar wel hebben veel families hun naam hier aan te danken. Vooral in Gelderland namen mensen de achternaam aan van het erf waar ze op woonde of van de buurt waar ze in woonde. Dit blijkt een decreet uit 1825 dat nog bewaard is gebleven. In deze streek is het vaak nog steeds de gewoonte om iemand een toe- of bijnaam te geven naar het erf waar hij of zij woont.
• Geaardheid: hiermee wordt niet de geaardheid van de stamvader bedoeld maar de geaardheid van het stuk land waar men op woonde of het water waar men bij in de buurt woonde. De achternamen Kreupelhout, Horst, van der Horst, van Horst en Brinkhorst zijn hier voorbeelden van. Een horst is overigens een begroeide hoogte, deze kwamen vroeger zeer veel voor om de voeten droog te houden tijdens overstromingen.
• Zee, water, meer, loos, moer en/of veen: een waterloop werd vroeger een loos genoemd, de namen die van een loos of de zee zijn afgeleid zijn ontelbaar; (van der) Zee, Vermeer, Opmeer, Overmeer, Loos, Noordeloos, Loosdrecht enzovoorts. Voorbeelden van families die hun naam te danken hebben aan een moer, moeras of veen zijn (van der) Moer en (van der) Veen.
• Loo, maat, weide, zand: een loo is een open plaats in een bos, moeras of een waterloop en er zijn vele naamvarianten op denkbaar (van het Loo, Loo, Loon). Grasland werd vroeger in een bepaalde grootte gemeten die een Maat of Made werd genoemd, denk maar aan familie van der Maat of van der Made. Mol kan verwijzen naar het dier maar ook naar heel fijn zand of aarde zoals in het Mullen in Enkhuizen, hier werden de achternamen Mullen, Muller en Mulder op gebaseerd.

Lees verder

• Het ontstaan van straatnamen