mijn kijk op

Kiezen tussen goed en kwaad

Is de keuze tussen goed en kwaad wel een bewuste keuze? Zitten wraak, boosheid en wreedheid dieper in ons geworteld dan goedheid? In hoeverre kiest de mens bewust voor het rechte pad of juist om daar vanaf te wijken? Aan de hand van oude en nieuwe teksten probeer ik hier op een antwoord te vinden. Dit artikel is een onderdeel van mijn afstudeerscriptie aan de Academie voor Integrale Menswetenschappen in Utrecht.

• De onderwereld van de Oude Grieken
• Christenen en de hel
• Het ontstaan van het kwaad
• Kiezen tussen goed en kwaad

Al zolang de mens bestaat, moet hij kiezen tussen goed en kwaad. Niet al het kwaad is slecht en niet al het goede komt voort uit goede bedoelingen. Woede kan een grote kracht zijn om te overleven, maar als het een leven voor te lange tijd bepaalt, kan de mens alle controle over zichzelf verliezen. De vrije wil is dan niet zo vrij meer en er is geen mogelijkheid meer te kiezen voor het goede. Hoe is het kwaad ontstaan en waarom neemt de mens zo vaak de beslissing af te wijken van het rechte pad? Vanaf het ontstaan van de aarde, gezien vanuit elke mythe, strijdt het kwaad met het goede en is de vrije wil wellicht veel meer een blauwdruk die we, zonder het te weten, moeten volgen: het lot.

De onderwereld van de Oude Grieken

De grote mythen bieden ons wijsheid en troost om ons voor te bereiden op onze eigen reis naar dat wat niemand kent.

In de Griekse Godenwereld, bestaat het kwaad in de vorm van machtsstrijd al vanaf het allereerste ontstaan van de wereld. Het scheppingsverhaal volgens de Griekse oudheid, vertelt hoe Eros, de oer-chaos, wordt geboren uit een kosmisch ei. Eros zet het universum in beweging, waaronder de aarde. Zij, Gaea, wordt voortdurend bevrucht door Uranus (de hemel), die zij net als Pontus (de zee) zelf heeft gebaard en die als een deken op haar ligt. De jongste zoon van Gaea en Uranus, Cronos (de jongste der Titanen) is als enige in staat zijn moeder van zijn vader te bevrijden en ervoor te zorgen dat de overige kinderen geboren kunnen worden, door het geslachtsdeel van zijn vader af te hakken. Zijn geslachtsdeel wordt in zee gegooid, waaruit Aphrodite geboren wordt, de godin van de seksuele liefde. Uranus trekt zich pijnlijk getroffen terug van Gaea, de aarde, waar hij op veilige afstand blijft hangen. Op eenzelfde wijze wordt Cronos op zijn beurt door zijn eigen zoon overmeesterd. Net als Uranus, wil Cronos niet dat zijn nakomelingen geboren worden en hij eet ze op, direct na de geboorte. Rhea, zijn vrouw, geeft hem bij de geboorte van de jongste zoon, Zeus, een steen in plaats van zijn laatstgeborene. Zeus wordt verstopt en groeit op op Kreta. Als Zeus volwassen is, geeft hij Cronus een braakmiddel, waardoor de steen en daarna alle kinderen van hem en Rhea eindelijk het daglicht zien. Als Zeus voor de eerste keer trouwt, trouwt hij met Metis (wat list betekent) en is hij al onverslaanbaar, maar dat vindt hij niet genoeg, hij wil ook listig worden, wat betekent dat hij Metis niet alleen naast zich, maar vooral ín zichzelf wil zien. Metis kan zich in elke gedaante veranderen die ze wil en op Zeus’ verzoek, verandert ze zich in een waterdruppel, waarna ze door Zeus wordt gedronken. Zeus’ belangrijkste wapen is de bliksemschicht, die voor hem gemaakt is door de cyclopen (de één-ogigen). Zeus’ broer Pluto (of Hades), is de heerser van de Onderwereld, zijn broer Poseidon is de God van de zee.

Met behulp van zijn broers en zussen, overwint Zeus de Titanen en wordt oppergod van hemel en aarde. Onder de aarde bevindt zich Tartarus, de chaos, de duistere onderwereld waarin verslagen godheden en doden worden opgesloten.

Zoals de Grieken Tartarus kennen, zo kennen ook de overige oudheden hun mythische onderwereld. Alle mythologieën dragen de hoop uit dat er na dit leven een nieuw leven is. De Egyptenaren hoopten te worden herboren in een nieuw leven in het Rietveld, een geperfectioneerde versie van het Egypte dat zij kenden, daarin gesteund door de dagelijkse wedergeboorte van Ra, de zon. De Vikingen geloofden dat krijgers die stierven op het slagveld, na een feestmaal in het Walhalla zouden vechten voor Odin. Vergilius vertelt in Aeneas, dat de wereld in het begin zuiver geestelijk was, maar dat mensen door liefde en angst aan het leven gebonden waren. Slechts enkelen kunnen na hun dood rustig wachten tot de cirkel van de tijd voltooid is en zij weer geest worden. Boliviaanse indianen geloven dat de ziel na zijn dood geconfronteerd wordt met keuze uit twee wegen naar Tamoi (de Grootvader), de ziel moet de moeilijke weg kiezen en vele beproevingen doorstaan, voordat hij zijn bestemming bereikt en wordt verwelkomd. Het herstellende bad van Grootvader maakt de ziel weer jong, zodat hij weer kan jagen, lachen, liefhebben en leven.

Christenen en de hel

De Christenen kennen de hel als onderwereld, het inferno.


In de hel is er geen hoop meer op vergeving, geen hoop meer op liefde. Nadat Dante in De Goddelijke Komedie in het gezelschap van Vergilius door de poort, die bovenstaand opschrift draagt, naar binnen is gegaan, komt hij in het rijk der doden, waar de verdoemden zonder hoop op redding hun straf ondergaan. Dante en Vergilius worden net als alle andere zielen door Charon naar de andere kant van de Acheron gevaren. ‘Wee jullie verdorven zielen, hoop er maar niet op, ooit de hemel te zien, ik zet jullie over naar de andere kant, naar de eeuwige duisternis, naar hete vuren en ijsvlakten’. Aan de overkant van de Acheron worden ze opgewacht door Minos, de duivelse rechter, hij selecteert, oordeelt en geeft met zijn staart de passende plaats in de hel aan, door deze zoveel keer om zich heen te draaien, als het aantal hellekringen die iemand naar beneden moet, waarna de ziel omlaag gegooid wordt.

Het ontstaan van het kwaad

Voor het Christendom is het onderscheid tussen goed en kwaad heel helder, het goede wordt gesymboliseerd door Christus, het kwaad door de antichrist of Satan, of zoals in de Goddelijke Komedie: Lucifer, de aanvoerder van de gevallen engelen. Er wordt gezegd dat Lucifer nu net zo wanstaltig is als hij vroeger mooi was en dat alle kwaad bij hem de oorsprong vindt toen hij in opstand kwam tegen God.

Zondeval

Misschien was het slimmer geweest van God om tijdens de schepping de gevallen engelen geen toestemming te geven om op aarde rond te zwerven, dan had Satan niet in de gedaante van Eva aan Adam de verboden appel van de boom van kennis van goed en kwaad kunnen aanbieden. Hoewel, dan hadden ze niet ‘de zonde bedreven’ en was er geen voortplanting geweest, hadden wij allen nooit bestaan.

Met de val van de engelen is het kwaad in de schepping binnengekomen. Volmaakt zuiver geestelijke wezens hebben zich bewust afgewend van hun gelukzaligheid. De engelen waren door God als goede wezens geschapen, maar werden geperverteerd door hun slechte wil. Ook zij bezaten niet alleen maar het goede, omdat geen enkel schepsel immers oneindig volmaakt is. De engelen konden zij ook zondigen, omdat God ook aan hen de vrijheid van wil had geschonken. Ze kregen van God een proeftijd, waarin ze moesten laten zien hoe trouw ze hem waren en zo de eeuwige zaligheid konden verdienen. De engelen die trouw bleven, werden zalig en waren niet meer in staat een zonde te begaan. Degenen die God niet trouw waren gebleven, werden voor eeuwig neergestort in de hel. God liet echter wel toe dat de gevallen engelen opaarde konden rondzwerven. De duivel nam in het paradijs de gedaante aan van een slang, de sluwste van alle dieren, en verleidde Eva tot het eten van de vruchten van de boom der kennis en houdt haar voor dat als ze eet van de vrucht haar open zullen opengaan en ze gelijk zal worden aan God. Eva plukte de vrucht, at ervan en gaf er ook van aan haar man, die ook ervan at. De eerste zonde, een zonde van hoogmoed, was hiermede bedreven, waarna de tweede zonde volgde: de ongeregelde hartstocht. Nauwelijks hadden zij de zonde bedreven, of hun ogen gingen open, ze wisten nú opeens wat goed en wat kwaad was: hun onschuld viel van hen af, ze zagen hun naaktheid en bedekten zich met vijgenbladeren.

Het verhaal van de zondeval vertelt over de boom van de kennis van goed en kwaad. Toen de eerste mens van de vruchten van deze boom gegeten had en daarmee het verbod van God overtreden had, werd hij zich bewust van goed en kwaad en tegelijkertijd van zijn eigen zonde tegenover God.

Oude Testament

In het Oude Testament, blijkt dat het kwaad in de mens direct al werd vermengd met het goede, de nakomelingen van Seth (de kinderen Gods), die worden verleid door de nakomeling van Kaïn (de mensenkinderen). Als Abel gedood wordt door Kain, krijgen Adam en Eva nog een zoon, Seth. Hij en zijn nakomelingen bleven in de eerste tijd vroom en deugdzaam, tot de ‘zonen Gods’ (de afstammelingen van Seth) zagen, hoe schoon de ‘dochters der mensen’ (de afstammelingen van Kain) waren. De duivel verleidde deze mannen en het geslacht van Seth vermengde zich met dat van Kaïn, en de ‘zonen Gods’ namen zich ook zoveel vrouwen als ze maar wilden. Het geslacht verwilderde en elke generatie die werd geboren was nog erger dan hun voorvaderen. De mensheid verviel tot kwaad en boosheid. God had spijt dat hij de mens gemaakt had.

Kwaad volgens een aantal schrijvers

Mooi verhaal, deze uitleg vertelt ons dat wij (mensenkinderen) er niet zoveel aan kunnen doen, maar dat het Gods schuld is dat we zo slecht zijn. Daarmee wordt dan de hele filosofie van het handelen (zie verderop) weer teniet gedaan. En de vrije wil! Een aantal schrijvers legt dit als volgt uit:

In ‘de verstopte mens’ wordt gezegd: ‘de funeste rol die de achtergebleven engelen onder aanvoering van Lucifer ooit in de menselijke ontwikkeling kunnen spelen, behoort tot het verleden; de mensheid en menselijke ontwikkeling heeft hen inmiddels ingehaald. De kracht van Satan (Lucifer) echter, kenmerkt zich door strakke, rigide, algemeen geldende regels en wetten waarin de massa dwingend onderworpen is en waarin licht, liefde en individuele verantwoordelijkheid ontbreken.’ In The Devil’s Advocate krijgt Satan naar zijn hoofd geslingerd: ‘in the bible you loose!’ Maar alleen in de bijbel, helaas. Sterker nog, de mens heeft Satan niet alleen overwonnen, maar is hem zelfs voorbij gestreefd. Dus heeft de bijbel toch gelijk gekregen met ‘de mens zal zichzelf vernietigen. In de Goddelijke Komedie beklaagt Beatrice zich over de achteruitgang van de menselijke deugden: ‘op dit moment is er niemand op aarde die leiding geeft, iets wat tot gevolg heeft dat de mensheid van het rechte pad raakt.’ Thomas van Aquino ziet het Kwaad niet slechts als zonde en van het besef die zonde te hebben begaan, maar breder: kwaad geschiedt daar waar sprake is van tekort, van mislukking en van afwijking.

Augustinus
Augustinus onderzoekt de mogelijke oorzaken waardoor de wil slecht kon worden: de wil wordt slecht door een andere wil, ofwel door iets anders dat buiten de eigen wil ligt. Wanneer iemand slecht handelt, kan dit te wijten zijn aan de invloed van een slechte wil, maar dan moet er weer gezocht worden naar de oorzaak van die slechte wil, tot in het oneindige. De eerste slechte wil zou niet hebben kunnen bestaan omdat de slechtheid van de wil alleen dán kan bestaan als fout in een wezen dat van nature goed is, en waarvan hij het natuurlijk goed tracht te bederven. Ook de tweede mogelijkheid valt niet te verklaren, omdat geen enkel wezen, ook al is het zo laag dat het tot het diepst van de aarde gaat, slecht geschapen is. Volgens Augustinus is dan ook de oorzaak van het kwaad niet te begrijpen.

Pameijer
Zoals Pameijer stelt, ligt de ziel op de loer om ons aan te zetten tot immorele handelingen, zodra hij zijn kans schoon ziet, met normen en waarden die niet bij ons passen, de uiterlijke schijn wijkt af van de innerlijke werkelijkheid.

Ferrucci
Ferrucci omschrijft dat we de agressie die van nature in ons is, kunnen zien als een kostbare bron van energie. Hij omschrijft het verschil in denken hierover tussen Oostenrijks etholoog Lorenz die stelde dat agressie een instinct is en dus niets anders dan een afweermechanisme wat in werking treedt als wij ons aangevallen voelen in onze persoonlijke ruimte enerzijds en Erich Fromm anderzijds, die beweerde dat agressie geen instinct is en daarom nooit als een excuus gebruikt mag worden. Hij stelt dat kwaadaardige agressie alleen bij mensen voorkomt – alleen de mens is in staat om een medemens te folteren – en dat de agressie die in ons in staat stelt onszelf te verdedigen, goedaardige agressiviteit is. Grondlegger van de psychosynthese, Roberto Assagioli ziet agressie, evenals Lorenz iets wat van oorsprong bij ons hoort en energie bevat die wel kan worden getransformeerd maar onmogelijk kan worden geëlimineerd.

Waarom heeft een God die zo goed is en alleen liefde wil zijn, ook het kwaad geschapen? Er is geen dag zonder nacht, geen vreugde zonder verdriet, geen liefde zonder haat en ook geen hemel zonder hel. Misschien gaat het daarom, dat we geen liefde zouden zien zonder dat we ook het kwaad kennen, en omgekeerd. Zonder het bestaan van het kwaad zou het goede ondergaan in saaiheid. God wilde dat de mens zijn wereld zou onderzoeken.

Kiezen tussen goed en kwaad

Dante

Dante had het al begrepen in een wereld waarin de kerk oppermachtig was. Hij schrijft dat de wereld blind is en dat de mens alles toeschrijft aan de hemel hoewel juist de mens als enige beschikt over een vrije wil. Als iemand afdwaalt van het rechte pad, moet de oorzaak bij hemzelf worden gezocht. Hiermee geeft Dante aan dat we nooit onze (wan)daden op een ander of een hogere macht af mogen schuiven, of deze hogere macht nu God betreft of Satan. Zij hebben het podium klaargezet maar ze zijn geen poppenspelers, de mens trekt zelf aan de touwtjes.

God een God van vrije wil, het is de mens zelf die bepaalt of iets goed of slecht is. Elke persoonlijke gedachte, elk woord en elke daad is gebaseerd op angst of liefde. Je kunt niets anders kiezen dan dit, omdat er geen andere keuzemogelijkheden zijn.

Wil dat zeggen dat de mens van nature goed is en goede keuzes wil maken, maar slecht gemaakt wordt door de omstandigheden? Er is altijd een eigen keuze, om het goed te doen, of om het fout te doen. De mens kiest zelf. Ook al is dit soms betrekkelijk, als een mens geen keuze wordt geboden, draait het om het overleven, bijvoorbeeld in een oorlogssituatie of een misbruikt kind. De vrije wil is de grootste gave die aan de mens is geschonken.

Goddelijke Komedie
Het gezond verstand is volgens Dante (en velen met hem), de enige manier om het kwaad te overwinnen. In de Goddelijke Komedie mooi gesymboliseerd als Vergilius als symbool van de menselijke rede tussen Dante en de staart van het monster Geryon gaat zitten. Geryon staat symbool voor bedrog, hij heeft het gezicht van een eerlijk man, maar het lijf van een slang. Op deze manier wordt duidelijk dat alleen verstand bescherming biedt tegen het kwaad.

Aristoteles

Met behulp van Aristoteles’ theorie, lijkt het dat iemand die kwaad doet, dit doet omdat hij iets nastreeft wat hem als goed voorkomt. Het kwaad kan dus slechts als bijkomstig effect door het goede veroorzaakt worden. Aristoteles had al bedacht dat de handeling zijn redenen vindt in de oorzaak. Wij handelen niet blind. Handelingen zijn particuliere gebeurtenissen en kunnen met meer dan één intentie worden verricht. Is er een intentie om iets te bereiken met de handeling, dan spreken we van intentionele handelingen, het zijn keuzes. Waarom doet iemand wat hij doet? Door een handeling voor te stellen als een keuze, maken we duidelijk dat ze voorafgegaan worden door een deliberatieproces; wie kiest, pleegt overleg en neemt op basis van de verwachte resultaten een beslissing. Natuurlijk kan dit ook een vergissing zijn met ongewenste neveneffecten. De persoon die de handeling verricht, kent immers niet alle eigenschappen van het effect van de handeling. Artistoteles zegt dat de handelende persoon een keuze maakt tot handelen op grond van praktische deliberatie en dat hij deze per geval kan opgeven of ervoor kan kiezen deze niet te respecteren, waardoor een wilszwakke handeling wordt verricht. Socrates ontkent het bewuste afwijken van dit principe en beweert dat de mens die wilszwakke handelingen verricht in een toestand van onwetendheid verkeert. De mens kan zich volgens hem niet vergissen in wat goed en slecht voor hem is en elke handeling die daarvan afwijkt, is een vergissing. Ook Thomas van Aquino bevestigt dit. Wanneer de mens in zijn streven naar het goede, afwijkt naar het kwaad, is dat te wijten aan een bepaald bederf, zoals bijvoorbeeld onwetendheid, passie, of een defect in het verstand. De zondaar wil niet de slechtheid van de zonde, maar iets wat hem erin aantrekt.

Dante schreef zijn hel als een plek in het universum, maar geloofde Dante werkelijk in het bestaan van de hel, of zag ook hij het als een onderdeel van de tocht die de ziel maakt ná de dood? Of zag hij het voornamelijk als onderdeel van de levensweg van de mens tijdens zijn leven? Hoe en waar vindt de ziel die tijdens het leven heeft gemoord, bedrogen en verraden, rust na de dood? Gunnen we iedere ziel de rust na de dood, of zouden we toch bepaalde zielen niet voor eeuwig willen laten branden in de hel? En is het niet slecht om zo te denken?

Er is een kracht van positief denken, de liefde van God die alles kan bewerkstelligen wat je wilt leren, de geestelijke volwassenwording. De liefde van God is gratis en stelt geen eisen. De liefde van de mens is echter vaak niet zonder eisen. Dit kan leiden tot een groeiend schuldbesef en niet is zo ziekmakend als een knagend schuldgevoel. De bijbel zegt ‘alles wat de mens beweegt het goede te doen, is uit Mij, want het goede komt van niemand anders dan van Mij’. Als we echter willen dat God tot ons spreekt, moeten we ons aan bepaalde wetten houden, maar zelfs als we ongehoorzaam zijn, heeft Hij in al zijn goedheid altijd nog de wet van bekering gegeven.