Satan bestaat niet, ook niet in de bijbel

Adam en Eva hadden het fantastisch in de tuin van Eden. In een heerlijk zonnetje aten ze fruit en aaiden ze de dieren. Maar toen verscheen er een slang, de duivel. Hij haalde de twee over te eten van de vruchten van de boom van kennis van goed en kwaad, terwijl God dat nog zo verboden had. Straf was hun deel en met hen voor de hele mensheid: mensen zouden voortaan allemaal sterfelijk worden. Had de duivel dit op zijn slechte geweten? Maar wie het betreffende deel uit de bijbel nauwkeurig leest, vindt nergens het woord duivel of satan. Wie de bijbel taalkundig bestudeert, komt erachter dat het bestaan van de duivel waarschijnlijk een misverstand is. Hoe zit dat? In Genesis, het eerste boek uit het Oude Testament (waarin ook het verhaal van Adam en Eva staat) is de duivel nergens te bekennen. En ook niet in andere delen, behalve in het het Bijbelboek Numeri. Daarin wordt satan wel genoemd. Er staat dat God een engel naar de aarde stuurt om een boodschap te geven. Deze engel is satan. De brontekst luidt: ‘De engel van Jahwe (de Hebreeuwse naam van God) stond op de weg als een satan tegen hem’. Dit is een belangrijk citaat.

Taalwetenschapper

De Amerikaanse taalwetenschapper Henry Ansgar Kelly, professor aan de faculteit Engels aan de Universiteit van Californië bestudeerde de bijbel en aanverwante boeken nauwkeurig taalkundig. Hij keek naar wat er letterlijk staat. Zijn conclusie was bijzonder: dé satan bestaat niet. Hij is niet uit de hemel gevallen, blijkt geen tegenstander van God en heeft helemaal niets met Adam en Eva te maken. Deze bevindingen zijn te lezen in het boek ‘Satan. A biography’.

Satan is een functie

Uit het eerdere citaat uit het Bijbelboek Numeri blijkt dat de satan in opdracht van God werkt. Het zijn helemaal geen tegenstanders. Het citaat verwijst niet naar een unieke personage maar naar een soort functie, of liever, een engel met de functie van satan. Uit het bijbelboek Job blijkt nog treffender dat satan en God geen tegenstanders zijn. God besluit in dat boek met ‘de zonen van God’, onder wie satan, om Job te testen. Het citaat volgt: “Toen zei Jahwe tegen de satan: “Goed, al wat hij heeft is in jouw hand’.” Er is hier sprake van samenwerking. God en satan zijn dus geen tegenstanders. Bovendien gaat het hier ook om een functie, niet om een speciaal of uniek personage.

Nieuwe Testament

Ook in het volgende Nieuwe Testament is nog niet helemaal duidelijk welke rol de duivel heeft. Volgens Kelly zijn God en de duivel nog steeds geen vijanden, terwijl andere onderzoekers dat wel zo zien als het om het Nieuwe Testament gaat. Satan krijgt bijvoorbeeld de opdracht van God om zondaars te straffen. De straffen van de Satan zijn bedoeld als rehabilitatie, zodat zondaars alsnog de weg naar God vinden. Dat is dus niet echt kwaadaardig of duivels. In het Nieuwe Testament is Satan wel een uniek wezen (vandaar de hoofdletter S).

Visioen

Het verhaal van de engel Satan die in ongenade is gevallen bij God en uit de hemel valt, dient als verklaring voor het huidige beeld van Satan; eerst waren de duivel en God kameraden maar na een conflict werden het vijanden. Dat staat echter nergens in de Bijbel. Er wordt dan vaak verwezen naar het evangelie van Lucas waarin Jezus zegt: “Ik zag de Satan als een bliksemstraal uit de hemel vallen”. Maar volgens Kelly beschrijft Jezus hier echter een visioen dat hij eerder heeft gehad. En in de Openbaring van Johannes staat: “Nu is gekomen het heil en de macht en het koningschap van onze God en de heerschappij van de gezalfde, want de aanklager van onze broeders is neergeworpen”. Dit citaat gaat over het naderende Einde der Tijden. Het gaat dus om een voorspelling, satan is met andere woorden op het moment van deze quote nog niet verstoten. Satan is hier dus ook geen tegenstander van God en hij is bovendien nooit daadwerkelijk uit de hemel gevallen. Wat ook opvallend is, is dat satan, ‘de aanklager van onze broeders’ geen individu is maar een functie.

Waarom een Satan?

Waarom is het beeld van de duivel als kwaadaardige vijand van God ontstaan wanneer het nergens in de Bijbel staat? Professor Kelly geeft aan dat het antwoord wellicht is dat niet alle Bijbelboeken zijn overgeleverd in het Hebreeuws. De Bijbelcitaten komen uit de zesde eeuw voor Christus. Drie eeuwen daarna vertaalden de Joden de teksten naar het Grieks, de taal die in die tijd werd gesproken in dat gebied. In deze vertalingen ging het volgens Kelly mis. In het Hebreeuws leverde het woord satan problemen op. Men vertaalde satan op verschillende manieren, ook naar de betekenis van dé Satan, het kwaadaardige wezen.

De Bijbelteksten vaak werden gecombineerd, geïnterpreteerd, vertaald en herschreven in een periode van honderden jaren. De vroege christenen hadden de beschikking over vele verhalen die elkaar soms tegenspraken en niet altijd bij elkaar pasten. Hun gepuzzel leverden regelmatig nieuwe verhalen op die soms ver afstonden van de oorspronkelijke teksten.

Goed en kwaad

Christenen konden de goede en kwade kanten van God moeilijk combineren: een gemene God was immers een tegenstelling, want God is goed. Daarop construeerden zij de Satan. Een goed voorbeeld is het verhaal van de volkstelling die David hield om de Israëlieten dwars te zitten. Het verhaal wordt twee keer verteld in de Bijbel, in 2 Samuël, 24.1 en in het later geschreven Kronieken, 21.1. In Samuel staat: “Opnieuw ontbrandde de toorn van Jahwe tegen de Israëlieten. Hij zette David tegen hen op door te zeggen: ‘Ga een volkstelling houden in Israël en Juda’”. In de later geschreven Kronieken staat echter iets anders: “Eens keerde Satan zich tegen Israël. Hij zette David ertoe de volkstelling te houden in Israël.” In de Kronieken is God goed, en Satan het kwaad, terwijl dat in het vroegere Samuel nog niet het geval is. Daarin laat God zich van de gemene kant zien. Het is een goed voorbeeld van de stelling dat satan zich ontwikkelde van een onbetekenende functionaris in de Oude Testament, naar de personificatie van het kwaad in de latere geschriften.