Waarneming: eerste indrukken, leniency-effect, halo-effect

Wat zijn eerste indrukken en wat is de betekenis van leniency-effect en halo-effect? De mens is geen neutrale, objectieve waarnemer van de dingen en mensen om hem heen. De persoon van de waarnemer, alsook zijn gesteldheid en allerlei psychologische processen spelen een rol in wat en hoe we waarnemen. Neem bijvoorbeeld motivatie: wie honger heeft ziet overal eten en eetgelegenheden om zich heen en andere zaken worden weggefilterd. Bij persoonswaarneming wordt het waarnemingsresultaat tevens meebepaald door de interactie tussen de waarnemer en het waargenomene. Invloeden te over.

• Waarneming en waarnemingsprocessen
• Halo-effect
• Wat is het?
• Negatieve kant
• Empirische basis voor het halo-effect
• Eerste indrukken
• Primacy-effect
• Recency-effect
• Casus primacy-effect
• Scenario
• Uitleg
• Casus recency-effect
• Scenario
• Uitleg
• Soepelheidseffect of leniency-effect
• Neiging tot soepelheid
• Culturele invloeden

Waarneming en waarnemingsprocessen

Er zijn zoals in de inleiding opgemerkt veel waarnemingsprocessen die onze waarneming in meer of mindere mate beïnvloeden. We kunnen hierbij denken aan onder andere de volgende processen:

• assumed similarity / veronderstelde gelijkheid: een vorm van cognitieve simpliciteit waarbij persoonlijke eigenschappen worden toegeschreven aan de ander in de veronderstelling dat de ander gelijk is aan zichzelf;
• projectie: het toeschrijven van (ongunstige) eigenschappen die men bij zichzelf niet (h)erkent, aan de ander;
• self-serving bias of attributie: de neiging succes aan eigen prestaties toe te schrijven en falen en mislukkingen te wijten aan anderen of de omstandigheden;
• fundamentele attributiefout: de neiging gedragingen van anderen te wijten aan persoonlijke factoren en situationele invloeden op iemands gedrag te onderschatten.

Drie van dergelijke (selectieve) waarnemingsprocessen passeren de revue:

• halo-effect;
• soepelheidseffect of leniency-effect; en
• eerste indrukken.

Halo-effect

Wat is het?

Het halo-effect is het verschijnsel dat je bepaalde positieve of negatieve eigenschappen bij een persoon generaliseert tot een algemeen positief of negatief totaalbeeld. Vaak beoordelen en evalueren we mensen op een vluchtige, schematische wijze. Op voor ons belangrijke punten, kan iemand al gauw 'punten scoren'. Stel dat je erg veel waarde hecht aan fatsoensnormen, dan zal je een persoon die zich gedraagt als een 'heer van stand', naast goede manieren, al snel ook allerlei andere positieve eigenschappen toekennen.

Negatieve kant

Het halo-effect is een cognitieve bias die ook de negatieve kant kan uitwerken. Als men bij een persoon een negatieve eigenschap constateert, dan bestaat de neiging deze ook te veralgemeniseren en hem ook andere negatieve eigenschappen toe te dichten. Dit fenomeen is gelukkig zeldzamer. Het is een zware vertekening van de werkelijkheid: Mensen bezitten nooit alleen goede of slechte eigenschappen.

Empirische basis voor het halo-effect

De Amerikaanse psycholoog Edward L. Thorndike (1874-1949) verschaftte in 1920 als eerste een empirische basis voor het halo-effect. Voor een psychologische studie vroeg hij legerofficieren hun soldaten te beoordelen. Wat bleek? Er was veel samenhang tussen enerzijds positieve en anderzijds negatieve eigenschappen. Mensen kunnen heel moeilijk differentiëren: we vinden mensen door de bank genomen goed of slecht. Iemand beschouwen als een persoon met zowel positieve als negatieve eigenschappen is een moeilijke opgave.

Eerste indrukken

Primacy-effect

"De eerste indruk is het belangrijkst," zegt men vaak en dat is helemaal juist. Als je eenmaal een negatieve indruk van iemand hebt, dan zal die ander veel moeite moeten getroosten om je van het tegendeel te overtuigen. Uit onderzoek blijkt dat de eerste indruk duurzamer en belangrijker is dan latere indrukken. Dit fenomeen wordt wel 'primacy-effect' genoemd. Solomon Eliot Asch (1907-1996) stelde in een onderzoek vast dat eigenschappen die als eerste werden genoemd langer bleven hangen en van grotere invloed waren op het beeld dat een persoon zich van iemand vormt, dan latere eigenschappen. Een eerste indruk zet zich dus om in een gefixeerd beeld, dat maar moeilijk te corrigeren en bij te stellen is.

Recency-effect

Dit effect verdampt als er erg veel tijd is verstreken tussen de eerste en de tweede situatie. Dan overheerst het 'recency-effect', waarbij de laatste informatie van doorslaggevend belang is. Eigenlijk is er dan weer sprake van een hernieuwde eerste indruk.

Casus primacy-effect

Scenario

Je ontmoet een nieuwe collega op zijn eerste werkdag. Tijdens de introductie lijkt hij wat terughoudend en zegt weinig tijdens gesprekken. Hij komt over als onzeker en maakt misschien door de zenuwen een paar kleine foutjes. Deze eerste indruk blijft hangen, ook al bewijst hij zichzelf in de daaropvolgende weken als een bekwame en zelfverzekerde werknemer. Ondanks zijn verbeterde prestaties blijf je hem toch onbewust zien als de onzekere persoon van die eerste dag.

Uitleg

Dit is een voorbeeld van het primacy-effect, waarbij de eerste indruk die je van iemand krijgt zwaarder weegt dan latere ervaringen, zelfs als die positiever en accurater zijn. Je initiële oordeel beïnvloedt nog steeds hoe je hem ziet, zelfs als hij dat in de realiteit al lang heeft overtroffen.

Casus recency-effect

Scenario

Je neemt deel aan een sollicitatieproces en interviewt meerdere kandidaten. De eerste kandidaat maakt een goede indruk; hij is beleefd en geeft duidelijke antwoorden. Na verloop van tijd spreek je met verschillende andere kandidaten die allemaal redelijk goed presteren. Aan het einde van de dag ontmoet je de laatste kandidaat. Deze persoon maakt een sterke indruk met een krachtig verhaal, een uitstekende presentatie en veel zelfvertrouwen. Aan het einde van de dag herinner je je vooral deze laatste kandidaat en heb je de neiging hem als beste te beoordelen.

Uitleg

Dit illustreert het recency-effect. De laatste indruk blijft het meest hangen omdat deze nog vers in je geheugen zit, terwijl eerdere indrukken naar de achtergrond verdwijnen. Hierdoor beïnvloedt de laatste kandidaat je oordeel meer, zelfs als eerdere kandidaten mogelijk net zo goed waren.

Soepelheidseffect of leniency-effect

Neiging tot soepelheid

Het soeperlheidseffect of leniency-effect is het verschijnsel dat veel mensen de neiging hebben om anderen eerder als positief dan als negatief te beoordelen. Anderen worden hoog op positieve eigenschappen beoordeeld en we zijn wat milder ten aanzien van negatieve eigenschappen. We behandelen mensen dan als het ware zoals we zelf ook behandeld zouden willen worden. Dit is een neiging tot soepelheid waardoor het sociale verkeer wat gemakkelijker en aangenamer verloopt. Stel je eens voor dat we iedereen tegemoet treden door op ieder slakje zout te leggen, dan zouden we de lat voor onszelf ook hoog leggen want zo'n houding werkt twee kanten op.

Culturele invloeden

Uit een onderzoek van Renato Tagiuri bij Chinese proefpersonen blijkt dat zij veel minder de neiging vertonen anderen eerder positief te beoordelen. Kennelijk hangt het soepelheidseffect deels samen met de mensvisie van de cultuur waarin mensen zijn grootgebracht.