Sint Nicolaas en de Krampus-traditie

Over de wereld verspreid zijn vele riten die lijken op het Nederlandse en Belgische Sinterklaas feest. Figuren hebben iets weg van Zwarte Piet en Sint Nicolaas en de attributen die ze bij zich hebben vertonen overeenkomsten. Achter de mijter schuilt een mythe en die is groter dan het pakjesfeest en het gezellige samenzijn. In de hele Zwarte Pieten-discussie over het al dan niet racistische gehalte van de zwarte kompaan, is het folkloristische element wat ondergesneeuwd. Auteur en televisiemaker Arnold-Jan Scheer reisde vele feesten achterna, op zoek naar overeenkomsten en verschillenden en de betekenis.

Krampussen en stromannen

• Alpen
• Bisschop Sint Nicolaas
• Krampus
• Moralistische les
• Cadeautjes
• Folkloristische figuren

Alpen

Ten zuiden van Salzburg ligt een prehistorisch zoutgebied. Net als in Nederland en België gaat daar op 5 december een als Sint Nicolaas verklede man rond. Het is een heel ander feest dan het Sinterklaasfeest, maar het vertoont ook overeenkomsten. Het is niet voor niets dat die feesten op 5 december plaatsvonden en niet op 6. De 6e december van het jaar 340 is de sterfdag van Sint Nicolaas. Op de 5e werd het heidendom nog gedoogd. Scheer vermoedt dat de viering van heidense feesten op die datum daar iets mee te maken heeft.

Processie met korenschoven

Aan de voet van de Alpen vindt jaarlijks een merkwaardig ritueel plaats. Het is een processie aangevoerd door Sint Nicolaas. De processie bestaat uit manshoge korenschoven die door de staten lopen. Uit hun kruinen steken vier meter hoge zwiepende antennes. De korenschoven hebben geen gezichten. Wel hebben ze zwepen in de hand waarmee gezwiept wordt.

Stromannen

De stoet loopt op het publiek af dat uiteen spat. Er is zelfs een als smid verklede gestalte die met zijn hamer op de straat ramt. De stoet bestaat uit wel tachtig bizarre gestalten. Niet alleen stromannen maar ook de smid, een veldwachter en een vogelman lopen in de optocht mee. Die heeft een grijze baard en berijdt een kunstpaardje. Het paardenlichaam is een hoepelrok waar de benen van de man onder uit komen. Ook lopen er mannen met een geitenschedel in de stoet. Ze roepen voortdurend 'bèèè!'

Bisschop Sint Nicolaas

Bisschop Sint Nicolaas loopt ook mee in de stoet. Hij is doorzichtiger vermomd dan wij in Nederland en België gewend zijn en hij wordt geëscorteerd door een pastoor met een vierkant hoedje op. Pastoor heeft ook een collectezak in de hand. Een andere figuur in de stoet is een engel met een grote ster op zijn voorhoofd en een lelie in de hand.

Krampus

Ook is er een doodskop met een skeletlichaam en een zeis in de hand. De stoet met duivelskoppen en schaapshuiden laat steeds luider ‘brrrrrr, brrrrr’ horen en bellen rinkelen. De figuren hebben bellengordels om en takkenroeden in de hand. Ze worden Krampussen genoemd, afgeleid van krampen, grijpen. Ze maken lawaai met bellen en verjagen op die manier de kwade geesten. Ze stormen ook de plaatselijke herberg in, waar de kinderen van spanning onder de tafel kruipen. Dan wordt het ‘witte en zwarte gezelschap’ binnengelaten. Het witte gezelschap is de Sint en de pastoor. Hij noem zich Nicolaus en begroet de goeden en braven met vreugde. De duivel is het zwarte gezelschap, de duivel die ‘brrrr’ roept en met bellen rinkelt die hij om zijn enkels heeft. Terwijl de Sint binnen met de aanwezigen hun goede en slechte daden doorneemt, staan buiten de Krampussen te razen. Ze zitten meisjes en jonge vrouwen achterna en slaan ze op de kont.

Moralistische les

Een andere figuur is Lucifer, die met kettingen rammelt en woest is, en een gesnavelde Huwelijksduivel. Tientallen duivels bemoeien zich met de mensen en slaan op de mensen in. Buiten houden de korenschoven de wacht. Het is een rite waar bloed kan vloeien, want het gaat niet allemaal even zachtzinnig. In de herberg wordt een figuur die een zondige zwerver voorstelt ‘onthoofd’. Het is een metafoor voor het afscheid van het oude jaar, denkt Scheer. De processie zit vol symboliek.

• kwade geesten verdrijven;
• goed van kwaad onderscheiden;
• demonen teisteren de mensen;
• slaan van de velden is om vruchtbaarheid van het land op te wekken;
• slaan van de meisjes is om vruchtbaarheid van de meisjes op te wekken;
• de heilige houdt een oogje op alles.

Ritueel

In de loop van de geschiedenis is de onthoofding uit de rite gehaald en omgebogen tot een moralistische les. Scheer denkt dat een vele duizenden jaren oud primitief ritueel door de kerk is ingelijfd. Het ritueel met het woeste voortplantingsopwekkende ritueel is wat kalmer geworden in de loop van de tijd. Het was vanouds zeker geen kinderfeest.

Metgezel met zwart gezicht

De Krampus is net als Zwarte Piet in België en Nederland de metgezel van Sint Nicolaas en heeft een zwart geschilderd gezicht.
Het is de folkloristische figuur die bekend is in Alpengemeenschappen. Een soortgelijke figuur is te vinden in Oostenrijk, Hongarije, Slovenië, Italië en Tsjechië.

Cadeautjes

Krampussen gaan ook huizen binnen en Sinterklaas deelt dan cadeautjes uit aan brave kinderen. De Krampus is een dreiging voor stoute kinderen. Zij kunnen straf krijgen of meegenomen worden in een zak. Het uiterlijk van de Krampussen kan per dorp verschillen. Ten tijde van de inquisitie mocht men zich niet als duivel verkleden, maar in enkele afgelegen dorpen bleef het heidense gebruik bestaan.

Folkloristische figuren

De Krampussen vertonen gelijkenissen met folkloristische figuren in andere delen van de wereld. Allereerst lijkt het gebruik op Sinterklaas en Zwarte Piet. Verder heeft het elementen van:

• Père Fouettard uit noordoost Frankrijk en België;
• Grýla uit IJsland;
• Sinterklaasgebruiken op de Nederlandse en Duitse Waddeneilanden
• Joulupukki in Scandinavië.

Lees verder

• Wild Geraas - Sinterklaasriten in wintertijd
• Sinterklaas bestaat! Het boek van Bram van der Vlugt
• Zwarte Piet wordt moderner en schoorsteenpiet
• Zwarte Piet voor de rechter? - aangifte