Goede Week en Pasen: Jezus' lijden, sterven en verrijzenis

Elk jaar vieren christenen wereldwijd op de zondag na de eerste volle maan van de lente het belangrijkste feest van het christendom: Pasen. Deze feestdag is zo belangrijk dat er een voorbereidingstijd van veertig dagen aan voorafgaat (de Vasten). Tijdens de week voor Pasen worden nog enkele andere belangrijke feesten gevierd: Palmzondag - de intocht van Jezus in Jeruzalem, Witte donderdag, met de voetenwassing en het Laatste Avondmaal, Goede vrijdag - kruisiging, sterven en begrafenis en ten slotte Stille Zaterdag. Samen vormen deze feesten de Goede of Heilige Week, de belangrijkste week van het hele kerkelijke jaar.

Inhoudsopgave

• Aswoensdag en de Veertigdagentijd
• Palmzondag
• Witte donderdag
• Goede vrijdag
• Stille zaterdag
• Pasen

Aswoensdag en de Veertigdagentijd

De voorbereidingstijd op Pasen is de vastenperiode. Deze start op Aswoensdag, 40 werkdagen (zaterdagen worden meegeteld) voor Pasen. Eigenlijk duurt de Veertigdagentijd dus 46 dagen. De zondagen worden niet meegeteld, omdat op die dag telkens de verrijzenis van Christus gevierd wordt. Omdat Jezus volgens het Bijbelverhaal (Mattheus 4, 1-11) zelf in de woestijn vastte (en door de duivel op de proef gesteld werd), vasten ook nu de gelovigen nog. Zij willen zich geestelijk bij Jezus aansluiten. Overigens roept het evangelie op om - ook als is het vasten soms een wat zwaardere tijd - dit met blijheid te doen:


Op Aswoensdag krijgen gelovigen het askruis opgelegd. In Vlaanderen is dit meestal een echt kruisje dat met de hand of met een soort 'stempel' op het voorhoofd gedrukt wordt, in Nederland strooit men as op de kruin. Terwijl de priester dit ritueel uitvoert, spreekt hij de gelovige als volgt toe: "Bekeer u en geloof in de Blijde Boodschap." Tot diep in de jaren 1970 sprak de priester de woorden "Gedenk, mens, dat je stof bent en tot stof zult wederkeren.", welke ook nu nog door veel mensen beter gekend zijn.

In tegenstelling tot de islamitische vastenmaand Ramadan zijn de huidige kerkelijke regels voor het katholieke Vasten vrij open. Enkel op Aswoensdag en Goede vrijdag moet men écht traditioneel vasten. Dat betekent: slechts één normale maaltijd en eventueel twee kleinere maaltijden op die dagen. Zelfs vrijdag-visdag bestaat niet echt meer, al wordt het nog steeds aangeraden. De rest van de vastentijd kiezen katholieken zelf iets uit. Sommigen laten alcohol, tabak of chocolade, anderen doen dan weer mee aan de 'Dagen zonder vlees' of verminderen hun gsm- of tv-consumptie. De bedoeling van de Vasten is loskomen van de aardse zaken die je een goed contact met God belemmeren en meer tijd aan gebed besteden.

Uiteraard heeft de Vasten ook een sociale component. Paus Franciscus drukt deze mooi uit in zijn interviewboek De naam van God is genade:


Tijdens de Veertigdagentijd zouden christenen ook wat meer aandacht aan hun medemensen moeten geven, stelt de paus, want na onze dood worden we hierop beoordeeld door Jezus. Die aandacht kan zich op vele manieren uiten: het geven van giften aan goede doelen of rechtstreeks aan behoeftige mensen, een goed woord of compliment aan mensen die in de put zitten, concrete hulp aan behoeftigen, een bezoek aan een eenzame... De Kerk roept de gelovigen op om zich, zowel lichamelijk als geestelijk, helemaal voor te bereiden op Pasen, het belangrijkste feest van de Kerk. Daarom zou elke gelovige eigenlijk het oeroude, maar bijna vergeten sacrament van de biecht moeten beleven. In dat sacrament krijgt de gelovige vergeving voor zijn zonden van Jezus Christus, door de woorden van de priester.

Palmzondag

Het publieke leven van Jezus beslaat maar een heel korte periode (afhankelijk van de evangelist één tot drie jaren). Het zwaartepunt van zijn missie ligt dan ook op zijn lijden, sterven en verrijzenis tijdens de Goede Week. Deze week begint met Palmzondag. Lucas en Mattheus verhalen hoe Jezus triomfantelijk Jeruzalem, het economische, sociale en vooral religieuze centrum van Judea, binnentrok op een ezeltje:


Zoals de Bijbeltekst het vermeldt, juichten de inwoners van Jeruzalem Jezus enthousiast toe. Zijn reputatie van prediker en wonderdoener was hem al vooruitgesneld. Iedereen wilde deze bijzondere, ophefmakende figuur wel eens in levende lijve zien. Volgens Mattheus sneden de mensen "takken van de bomen en legden die op de weg". Dit zijn de palmtakken waarnaar Palmzondag vernoemd werd. In warme, zuiderse landen is het nog steeds de gewoonte om grote palmtakken te laten zegenen. In koudere landen als Nederland en Vlaanderen worden de palmtakken vervangen door buxus of taxus. Deze steekt men dan achter een kruis of legt men in de wagen. Overigens wordt de as die men op Aswoensdag gebruikt gemaakt door de oude palmtakken van het vorige jaar te verbranden.

In zijn preek op Palmzondag in 2015 (Rome) besprak paus Franciscus de Goede Week. Volgens hem draait heel deze week rond de vernedering van Jezus - God die mens werd en als de mensen leefde, leed en stierf voor de zonden van allen:


Tijdens de Goede Week moeten de gelovigen, ook in de eenentwintigste eeuw, zich vernederen. In een tijd waarin vooral hoogmoed en trots belangrijke waarden zijn, is dit zeker niet simpel. Het is het besef dat de mens niet alles in de hand heeft. Palmzondag verwijst ook naar de relativiteit van (aards) succes. De ene dag wordt men toegejuicht, de volgende dag kijkt men je met de nek aan - denk maar aan mensen in de moderne sportwereld.

Witte donderdag

De eerste dag van het zogenaamde Paastriduüm - de drie dagen voorafgaand aan Pasen - is Witte Donderdag. Het adjectief 'wit' verwijst naar de liturgische kleur van deze dag. Het eerste gedeelte van de viering van deze dag is nog blij en hoopvol. Op Witte Donderdag herdenkt de katholieke Kerk de instelling van de eucharistie en het priesterschap dat daarmee onlosmakelijk verbonden is. Op de dag voorafgaand aan het joodse Pasen hielden de joden de zogenaamde sedermaaltijd, met wijn, brood, kruiden en gebraden lam. Ook Jezus, als gelovige jood, vierde deze avond. In tegenstelling tot het gebruik vierde Hij deze niet met Zijn familie, maar met Zijn vrienden: de apostelen. Hij veranderde echter de betekenis ingrijpend, met de gekende woorden: "Neemt en eet hiervan, Gij allen, want dit Mijn Lichaam dat voor U gegeven wordt." Jezus gaf Zijn eigen Lichaam en Bloed aan de apostelen. De rooms-katholieke leer zegt dat de eucharistie (de Heilige Mis) het tegenwoordig stellen van deze gebeurtenis is. Op deze dag zegent de bisschop de olie die tijdens het jaar bij doopsels, vormsels, wijding en ziekenzalving gebruikt zal worden tijdens de chrismamis in de kathedraal.

De lezing uit het evangelie voor deze dag is Joh 13, 1-15, waarin de voetwassing verhaald wordt. Vooral de verzen 12-15 zijn het waard om wat langer bij stil te staan:


In dit fragmentje vinden we twee belangrijke elementen van de christelijke identiteit, welke tijdens de Paaswake plechtig bevestigd zal worden door alle gelovigen. Christus is “meester” en “Heer”: uiteraard moeten christenen Jezus erkennen als Heer (als God). Het tweede element is het feit dat Jezus Christus, die Heer en God is, het werk van slaven doet. Hij wast de voeten van zijn leerlingen, en zegt expliciet dat ook christenen dit moeten doen. Deze opdracht van Jezus duidt op de dienstbaarheid die een belangrijk element van de christelijke identiteit is.

Op het einde van de maaltijd verliet Judas Iskariot het gezelschap. Sommigen dachten dat hij een gift voor de armen zou wegbrengen, maar hij besloot om Jezus te verraden aan de joodse leiders. Uiteindelijk grepen zij Jezus in de hof van Getsemane, nabij de Olijfberg. Dit is het begin van het lijden van Jezus zoals dat op Goede vrijdag tot voltooiing komt.

Goede vrijdag

Op Goede vrijdag herdenkt de Kerk wereldwijd de kruisdood van Jezus. Deze zou rond (ongeveer) het jaar 30 in Jeruzalem hebben plaatsgevonden. De bekende barokkunstenaar Gian Lorenzo Bernini verwerkte dit lijdensverhaal in de standbeelden die hij met zijn atelier voor de Engelenbrug in Rome vervaardigde (vlak aan de Engelenbrug en het Vaticaan). Elk van de engelen houdt een attribuut dat op een of andere wijze met de kruisdood van Jezus te maken heeft vast. Overigens zijn de engelen die nu op de brug staan veelal kopieën. De originelen zijn te bewonderen in de Sant'Andrea delle Fratte.

De pilaar

De eerste engel draagt een pilaar. Nadat Jezus door een van zijn leerlingen, Judas Iskariot, verraden was aan de dienaars van de hogepriester, werd hij ten slotte naar de Romeinse procurator Pontius Pilatus gebracht. De joodse machthebbers hadden zelf niet meer de toestemming om de doodstraf uit te spreken of toe te passen. Volgens de oude joodse Wet zou een godslasteraar - want dat was Jezus volgens de machthebbers - gestenigd moeten worden. Pilatus wenste eigenlijk zo weinig mogelijk met de hele zaak te maken hebben, maar onder druk van het volk en de leiders stemde hij toe om Jezus te kruisigen. Eerst liet hij Hem geselen. Daarvoor werd Hij vastgebonden aan een pilaar of zuil in het paleis.

De zweep

De geseling was in de klassieke oudheid een erg zware straf. De zweep bestond uit leer (soms ook uit stukken dierendarm) en werd aan de uiteinden uitgerust met stukjes glas, steentjes of bot. Bij elk klap werd een stuk huid van schouders, rug, achterwerk of benen afgerukt. De pijn was zeer intens en het was niet ongebruikelijk dat de veroordeelde al tijdens de geseling stierf.

De doornenkroon
"Ze deden Hem een purperen mantel om, vlochten een krans van doorns en zetten Hem die op." (Marcus 15,17) De evangelist heeft het hier over de Romeinse legionairs, die Jezus als een zogenaamde 'koning' begroetten, Hem een paarse mantel aantrokken (paars is de koninklijke kleur, wat nog steeds te zien is in de mantels van bisschoppen) en een kroon van stekelige doorns vlochten. De 'kroon' veroorzaakte een nieuwe stroom bloed, ditmaal droop het bloed van het hoofd.

Het kruis

In het oude Jeruzalem vonden kruisigingen plaats op de Calvarieberg of Schedelberg. De veroordeelden (naast Jezus werden er nog twee misdadigers gekruisigd) moesten zelf hun kruis dragen. In de oude overleveringen, zoals de 'kruisweg in de veertien staties' droeg Jezus zelf het hele kruis. Dit was wellicht niet het geval. De veroordeelden droegen enkel de dwarsbalk naar de executieplaats, waarna ze 'opgeheven' werden op al klaarstaande palen.

De zweetdoek (van Veronica)
Op Zijn tocht naar de Calvarieberg viel Jezus een aantal keren. Helemaal bezweet en met bloed besmeurd was Zijn aanblik wellicht moeilijk te verdragen. Een vrouw langs de weg veegde met een doek (of mantel) het gelaat van Jezus af. Volgens enkele legenden zou op die doek een afbeelding van Jezus' gezicht achtergebleven zijn. Later werd aan deze vrouw de naam Veronica gegeven, uit het Latijn: Veron Icon of Waar Gelaat. De zweetdoek wordt soms ook verbonden met de Lijkwade van Turijn.

Jezus’ kleren

De kleren van een veroordeelde werden afgenomen en onder de beulen en soldaten verdeeld. De Bijbel vertelt dat het onderkleed van Jezus niet in stukken gescheurd werd, maar dat de legionairs erom dobbelden. Jezus was dus eigenlijk naakt aan het kruis, al wordt hij met een lendendoek op schilderingen en beelden getoond.

De nagels

Om de veroordeelde op het kruis te nagelen werden drie nagels gebruikt. Eén grote nagel ging door beide voeten tegelijkertijd, twee nagels werden gebruikt om de polsen aan de dwarsbalk te nagelen. Zeker in de middeleeuwen lieten kunstenaars de nagels door de handen gaan. Dit klopt niet, want door het gewicht van de veroordeelde zouden de handen letterlijk afscheuren. De nagels gingen door de polsen, tussen twee beentjes. De gekruisigde werd ook nog eens met touwen aan de dwarsbalken gebonden.

Het bordje boven het kruis

De Romeinen bevestigden steeds een bordje met de veroordeling boven het kruis. Bij Jezus stond er in drie talen, namelijk Grieks, Hebreeuws en Latijn, "Jezus van Nazareth, koning van de Joden". In het Latijn geeft dat de bekende afkorting INRI (Jesus Nazarenus, Rex Iudaeorum). Er ontstond enige ophef onder de leiders van het volk, omdat Jezus volgens hen helemaal geen koning was - hij pretendeerde enkel dat te zijn.

De spons

De veroordeelden kregen, via een spons op een soort stok of rietstengel, azijn aangeboden. Azijn heeft de eigenschap om pijn te verdoven. Volgens het evangelie weigerde Jezus echter ervan te drinken. Hij wou het lijden dat Hij voor de mensheid doorstond bij volledig bewustzijn doorstaan.

De lans

De laatste engel draagt een lans of speer. Hiermee werd Jezus, op bevel van de centurio of honderdman, in de zij doorstoken. Zo wou men zeker zijn dat Jezus gestorven was. Omdat het de voorbereidingsdag van het joodse Pasen (Pascha) was, moest de begrafenis zeer snel plaatsvinden. Al was Jezus al dood, een lansstoot zorgde voor de absolute zekerheid.

Onder de voeten van de veroordeelde was een blokje/plankje bevestigd, waarop hij kon steunen. Door de kruisiging ontstond namelijk immense druk op longen en borstkas, ademhalen werd zo dus erg moeilijk. De veroordeelde kon enkel nog ademhalen door zich af en toe recht te zetten op het plankje. Dit veroorzaakte afschuwelijke pijn. Uiteindelijk stierf Jezus - zoals elke veroordeelde - dus aan verstikking in bloed en vocht.

De emotioneel zware herdenking van Christus’ lijden en dood op Goede Vrijdag heeft - theologisch gezien - als kerngedachte het offer van Christus voor het heil van de mensen. Een stukje uit het lied dat tijdens de kruishulde - wanneer de gelovigen een kruisbeeld kussen - gezongen wordt, maakt dit duidelijk:


Om drie uur in de namiddag blies Jezus Zijn laatste adem op aarde uit. Volgens de evangelisten Marcus en Mattheus citeerde Hij uit Psalm 22: "Mijn God, mijn God, waarom hebt u mij verlaten?"; Lucas laat Hem een vers uit Psalm 31 aanhalen: "Vader, in uw handen leg ik mijn geest.", Johannes ten slotte legt Hem de woorden "Het is volbracht." in de mond. De Romeinen gaven het lichaam vrij; Jezus werd begraven in het rotsgraf van een rijke joodse leider, Jozef van Arimathea.

Stille zaterdag

Stille zaterdag is een dag van stilte en inkeer. Er zijn die dag geen liturgische plechtigheden. Het is een dag van wachten en meer nog dan Goede Vrijdag is Stille Zaterdag een dag van de afwezigheid van God in afwachting van de verrijzenis van Christus. In de evangeliën vinden we geen beschrijving van deze dag. We weten enkel dat de leerlingen na de dood en begrafenis van Christus bedroefd uiteen gingen, vol twijfels en teleurstelling. De dag wordt ook 'Stil' genoemd, omdat de kerkklokken na de dienst van Goede vrijdag zwijgen tot het Gloria van de paaswake. Ouders zeggen dan tegen hun kinderen dat de klokken naar Rome zijn gevlogen om de paaseieren op te halen.

Deze gevoelens van twijfel en zelfs teleurstelling behoren ook tot de christelijke identiteit. Elke gelovige wordt soms geschokt in zijn godsvertrouwen, elke gelovige kent soms twijfel. De kreet van Jezus, “Mijn God, mijn God, waarom hebt Gij mij verlaten?” (Mt 27, 46), is voor christenen een jammerlijke realiteit. Maar deze twijfels en teleurstelling worden overstegen in de vreugde om de verrijzenis. Deze vreugde beleeft men in de Paaswake op de avond van Stille Zaterdag (en dus behorend tot Paaszondag).

Pasen

Het christelijke paasfeest heeft uiteraard wortels in het joodse Pascha. Eenmaal per jaar herdenken de joden de uittocht uit Egypte onder Mozes - net zoals het christelijke paasfeest een verhaal van hoop, liefde en een nieuw begin. Voor christenen is Pasen in de eerste plaats de verrijzenis van Jezus Christus: Hij is opgestaan uit de doden. Belangrijk: het gaat om een lichamelijke verrijzenis. De leerlingen reageerden verbaasd en soms (zoals de Heilige Thomas) zelfs ongelovig op dit onvoorstelbare nieuws. Tegenwoordig zijn er vele nieuwe visies op de verrijzenis in omloop. Zo zou het volgens sommigen vooral over een 'doorwerken' van Jezus' boodschap gaan, of een 'oproep tot liefde'. De Kerk blijft echter standvastig in haar overtuiging dat Jezus lichamelijk verrees. Volgens moslims verving iemand anders Jezus aan het kruis.

Pasen valt op de eerste zondag na de eerste volle maan van de lente - het is bij uitstek een lentefeest. Praktisch betekent dit dat Pasen nooit vroeger dan 22 maart en nooit later dan 25 april kan vallen. De grote feesten Onze-Lieve-Heer-Hemelvaart (40 dagen na Pasen) en Pinksteren (50 dagen na Pasen) worden aan de hand van de paasdatum berekend. De lekkere chocoladen paaseieren verwijzen naar het eeuwige leven: de ronde vorm heeft geen begin en geen einde.

Het hoogtepunt van het liturgisch jaar is zonder enige twijfel de paaswake. De vreugde om de verrijzenis van Christus is bijna tastbaar aanwezig in de kaarsenprocessie, het Gloria, de liederen en de Litanie van alle heiligen. Dit is dan ook de kern van het christendom, het funderende element van een christelijke identiteit: dat Christus verrezen is. “De Heer is waarlijk opgestaan, alleluia!” Iemand kan zich geen christen noemen wanneer hij slechts enkele vage waarden zoals solidariteit of respect als de kern van het christendom noemt. Neen, de kern is de verrijzenis van Christus (cf. 1 Kor 15, 12-27).

Verder in de Paaswake (en op Paaszondag) worden de doopgeloften hernieuwd. Dit is een kans om zich (in tegenstelling tot het kinderdoopsel) op vrijwillige basis opnieuw te bekennen tot Christus. Na de hernieuwing van de doopgeloften weerklinkt het refrein van het lied 'Water kwam in overvloed': “Gods belofte, Gods gedicht: één met Christus is ons leven, meegestorven, mee verrezen, voorbestemd tot eeuwig licht.”

Het Paastriduüm vormt een geheel. Het is niet mogelijk een keuze te maken, om bijvoorbeeld Goede Vrijdag weg te laten. Deze drie dagen geven ook het fundament van het christelijk leven weer: de heilige eucharistie vieren, dienstbaarheid tegenover de medemensen, godverlatenheid en twijfels die soms toeslaan. Maar het funderende element van christelijke identiteit blijft de vreugde om de Verrijzenis van Christus.

Lees verder

• De paus ontmoeten in Vaticaanstad: audiënties en het angelus
• Paus Franciscus - 'De naam van God is genade': een interview
• Vaticaanstad bezoeken - Musea, kerken en tuinen