Nag Hammadi I.3 Het Evangelie der Waarheid

'Heel mijn leven heb ik gewerkt en gestudeerd om deze dingen te ontdekken, en zij wisten dit al!' Deze uitspraak van Carl Gustav Jung was zijn reactie op het horen van een passage uit het Evangelie der Waarheid, de derde tekst uit de Nag Hammadi bibliotheek. Dit Evangelie is één van de zeldzame vroegchristelijke documenten waarvan de auteur met zekerheid bekend is, de gnostische leraar Valentinus van Alexandrië. Zijn werk was alom gekend in de klassieke oudheid, maar het werd al vroeg in de ontwikkeling van de christelijke wereld veroordeeld als een ketterij.

Inhoud

• Het kroonjuweel van de Gnosis
• Kritische massa
• In den beginne
• Dwaling, de Duivel en Plato
• Een boodschap van hoop

Het kroonjuweel van de Gnosis

Dit is de bijnaam die dr.prof.Gilles Quispel aan dit evangelie gaf. Het is geen klassiek evangelie met een verhaallijn van Jezus' geboorte tot dood. Als vroeg tweede-eeuwse schrijver vond Valentinus het niet nodig een zoveelste versie van Jezus' curriculum te verhalen. Wel laat hij Jezus de centrale figuur zijn, maar dan meer als wijsheidsleraar. Dat stemt ook exact overeen met de gnostische visie op Jezus, waarin die vereerd wordt als het voorbeeld waarnaar iedereen moet streven. In deze gnostische visie is Jezus inderdaad een Zoon van God, maar ook niet meer dan elk ander mens een 'Zoon van God' kan zijn. Mensen te helpen zelf Zoon van God te worden is dan ook de bedoeling van dit evangelie. Het claimt daarmee ook zelf de Goede Boodschap te zijn, zoals Jezus zelf de Goede Boodschap, de Weg naar en het voorbeeld van de Volheid is. Met dit evangelie verwierf Valentinus grote bekendheid in de klassieke wereld van het Romeinse keizerrijk en werd hij door velen zelf als een groot leraar gezien. Tegelijkertijd riep hij ook de eeuwige haat over zich af, vooral dan van (wat althans later) orthodoxe kerk, met als voornaamste autoriteiten Clemens van Alexandrië en Irenaeus van Lyon. Het Evangelie der Waarheid was de directe aanleiding voor Irenaeus om zijn bekende werk Adversus Haereses te schrijven. De titel van dit werk, nu vertaald als 'Tegen de Ketters', richt zich tegen allen die ervoor kiezen een andere geloofsleer te volgen dan degene die door de opkomende macht van de in Rome gevestigde orde werd verkondigd. Het klassiek Griekse herèsy betekent ook eenvoudigweg keuze, maar in de ogen van sommigen waren alle keuzes verkeerd indien men niet koos voor de "Roomse visie". Ondanks de aantoonbare tendens binnen elke politiek georganiseerde religie om het gnosticisme, de Zelfkennis zoveel mogelijk te onderdrukken, kan het niet anders dan dat ook elke moderne christelijke levenshouding gnostische elementen bevat. Men kan immers moeilijk voorbij aan vele uitspraken van Jezus zelf, die wanneer men ze tegen een gnostisch licht houdt vaak precies dat zijn.

Kritische massa

Het Evangelie is een waar kroonjuweel omdat het in het kort een volledig beeld geeft van de gnostische filosofie, zij het dan door monde van Jezus. Uiteraard bestonden er reeds lang voordien gnostische stromingen in verschillende culturen. Wat dit Evangelie echter binnen de christelijke wereld plaatst is het geloof dat het Jezus was die als medium tot de mensheid kwam, om een voorbeeld te zijn voor anderen en iedereen aan zijn eigen goddelijkheid te herinneren. In Valentinus visie was Jezus zelf de verborgen boodschap van de Vader, de Ware Zoon en één met de Vader...net zoals wij allen. Dit laatste is een conditio sine qua non, want als deze boodschap niet voor iedereen geldt, is ze ongeldig. Daarom is ook het honderdste schaap zo belangrijk in de bekende parabel. Als ook maar één Kind van God niet zou kunnen terugkeren tot de Vader ("Verlost worden"), wat maakt dan dat dat voor de anderen wel mogelijk zou zijn. Dat het bereiken van die Verlossing individueel zeer moeilijk is, ontkent zelfs Jezus niet. Het Evangelie der Waarheid hecht groot belang aan het helpen van elkaar. Zoals de tekst zegt:
Zelfs op de sabbat spande hij zich in voor het schaap dat hij in een put gevallen vond.....
....opdat jullie zouden weten dat de sabbat niet een dag is waarop de verlossing werkeloos mag blijven.

Dit raakt weer het o zo gevoelige thema van de Wet. Wereldlijke autoriteiten verheffen de letter van de wet boven alles, zoals de aanvaring in de canonieke evangelies van Jezus met de Schriftgeleerden op dit punt nogmaals duidelijk maakt. Maar Jezus legt duidelijk de nadruk op de Geest van de Wet die, zoals ook in het Geheime Boek van Jakobus duidelijk naar voren komt, een wet van daden, van handelen is.

Want wie zonder de Wet leeft doet meer schade aan zijn ziel dan wie wel volgens de Wet leeft.
De daden van de eerste zijn dan ook de wetteloze, die van de laatste zijn rechtvaardige daden onder de mensen.

De reële maatschappelijke en politieke implicaties zijn legio en hoe langer hoe actueler. Iedereen kan zich wel meerdere voorbeelden voor de geest halen van situaties waarin de overdaad van moderne wetten en regeltjes, dikwijls dan nog in tegenspraak met elkaar, de persoonlijke integriteit en het zelfbeschikkingsrecht volledig ontkrachten. Het was in Jezus' dagen niet anders. Wie zich echter wil onthechten van overheidsdwang, groepsdruk, financiële belangen en de vaak daarmee gepaard gaande onrechtvaardigheid, moet alvast rekenen op een zware lijdensweg. Daar waarschuwen alle evangeliën voor, zowel de canonieke (de "officiële") als de apocriefe of als ketters verklaarde. Pas wanneer een voldoende massa mensen bereikt wordt om te handelen en te leven volgens de kern van de Wet, die bottom line in elk geloofssysteem dezelfde is, zal de kans dat men vervolgd wordt omwille van de waarheid verminderen. Wanneer Jezus spreekt over vervolgd worden in 'mijn Naam', doelt hij op de 'de Waarheid'. Iedereen weet dat diefstal verkeerd is. Je mag niemands bezittingen of vrucht van diens arbeid zonder toestemming afnemen. Toch wordt elke levende mens in deze wereld elke dag gedwongen, onder bedreiging of met geweld om die vruchten of bezittingen af te geven. Wettelijk georganiseerde diefstal is in de moderne samenleving een zulk gelaten ondergaan gemeengoed omdat de meesten ofwel geloven dat het rechtvaardig is, ofwel niet anders kunnen dan het te ondergaan. Rechtmatigheid is zo grillig als de mensen die ze voorschrijven. Rechtvaardigheid is iets heel anders. Het lijkt onwezenlijk dat de blijde boodschap ook op zoiets "banaals" als belastingen kan slaan, maar het is wel degelijk van belang. Hoe immers kan iemand die zich materieel niet kan onderhouden, zich bezighouden met filosofische kwesties, mediteren of op zoek gaan naar zichzelf? Het is niet onmogelijk, maar niet gemakkelijk.
Wie van ons beseft nog dat bijna alle grote wijsgeren uit de geschiedenis uit materieel welvarende gezinnen of milieus kwamen?

Zowel het Evangelie der Waarheid, als de andere evangelieschrijvers zijn zich heel bewust van de implicaties om de Weg van de Waarheid te kiezen.

Spreek over de waarheid met hen die haar zoeken en over de kennis met hen die in hun dwaling een misstap hebben begaan.

En in Marcus 13 lezen we: 9 Weest op uw hoede. Men zal u overleveren aan de rechtbanken...10 Eerst moet onder alle volkeren de blijde boodschap verkondigd worden.

Rechtvaardigheid, onthechting, zuivere waarheid enz. raken elk vlak van ons bestaan en kunnen natuurlijk niet allen op een houtje worden beschreven. Wat in dit verband wel veel aspecten beslaat is de wetenschap dat een ketting maar zo sterk is als haar zwakste schakel. In materieel-maatschappelijk verband kan moeilijk verlossing bereikt worden, wanneer de ene schakel zich probeert te versterken op de kap van de andere.

In den beginne

Een cirkel is rond

Een andere analogie die we kunnen gebruiken, is het universum zelf. Een goede meerderheid van de astronomen zijn het erover eens dat het universum (voor zover ze hebben waargenomen) uitdijt, maar ooit weer zal inkrimpen. In Bijbelse termen: zoals het begin was, zo zal ook het einde zijn. Wat begon met een oerknal, zal misschien eindigen met een oer-implosie...om dan weer te exploderen?

In de gnostische scheppingsmythologie vinden we dit ook terug. Het is niet het hoofdthema van het Evangelie der Waarheid, maar fungeert als het grotere plaatje waartegen de boodschap van Jezus wordt afgezet.

Het begint zoals in de meeste scheppingsverhalen met het Begin dat geen Einde heeft, een Almacht, een Eeuwig Bewustzijn. In de gnostiek van Valentinus heet dat eenvoudigweg de Vader [ nvda. Wat trouwens de facto geen geslachtsaanduiding inhoudt, het ligt besloten in de Weg om het mannelijke en vrouwelijke één te maken, dus deze 'Vader is beide. Voel je je comfortabeler met de term 'Moeder' is deze perfect inwisselbaar, maar het was nu eenmaal het woord dat Valentinus gebruikte ]
De wetenschap dat de Vader de bron is van alles, is daarom ook precies de Weg om naar hem terug te keren. Dat wil ook zeggen dat die weg voor iedereen openligt, omdat wij allemaal deel zijn van en terug één kunnen worden met de vader. Dat druist in tegen elke door mensen gehanteerde overtuiging of 'geloof' dat alleen wie gedoopt is in die of die kerk, of alleen wie volgens Mohammed leeft, of de Torah van Mozes recht heeft "op een plaats in de hemel". Maar zelfs de mensen die dat geloven, keren zich daardoor tegen hun eigen religie. Jezus spreekt over de 'waanwijzen', de zichtbaar vromen, die de bijbel kunnen citeren, maar de 'niet-gelovigen' veroordelen of beschimpen (of erger). Citerend uit zowel het Geheime Boek van Jakobus als de Brief van Jakobus:

"Broeders, spreekt geen kwaad van elkaar. Wie van zijn broeder kwaad spreekt of hem veroordeelt, spreekt kwaad van de wet en veroordeelt de wet."

Of in Jezus' woorden: oordeelt niet, opdat gij niet geoordeeld worden.
In verschillende parabels in het Nieuwe Testament probeert Jezus dit duidelijk te maken. Hij zit aan met tollenaars en zondaars, omdat dat de mensen zijn die hulp nodig hebben; hij geneest zieken, geen gezonden. Het is het schaap dat verloren is, dat gezocht moet worden. In de woorden van Valentinus:

Het is een mysterie van vallen en van rustig weer opstaan van hem die Hem gevonden heeft,
om weer teruggeleid te worden.
Want deze wederkeer wordt in-keer genoemd.

Het is een hoopvolle boodschap dat uiteindelijk iedereen de mogelijkheid heeft om zelf weer god te worden.

Dwaling, de Duivel en Plato

Het gnostisch gedachtegoed vinden we al eeuwen vóór er sprake was van christenen. Dat is overduidelijk wanneer we kijken naar de esoterie binnen de Joodse godsdienst. Maar ook bij de Grieken vinden we dezelfde elementen terug. Dat kunnen we illustreren aan de hand van de schepping, het begin van alles.

De Dwaling

God, de Vader, is de bron van alles en alles vloeit uit hem voort. Het eerste dat uit hem voortkwam, was het pleroma, de volheid, een puur geestelijke staat en onveranderlijke Waarheid. In traditioneel christelijke termen kan men deze wezens gelijkstellen met de engelen. Niet voor niets wordt er verondersteld (in die traditionele opvattting) dat wanneer we sterven, we ons fysieke lichaam afleggen en, in het beste geval, terugkeren naar die geestelijke staat. We worden met andere woorden weer zelf engel, puur geestelijk en zuiver. De enige voorwaarde echter, zowel in de christelijke theologie als de puur gnostische, is dat willen en en ook willen in-zien. Het is dus geen automatisch proces zonder eigen vrije wil. Soms is de Waarheid zien echter het probleem. Dat probleem ontstond toen één van de eonen, machten of engelen zich afwende van de Vader en de Vader vergat. Deze gevallen engel zo je wil, is de tegenpool van de Vader. Waar de Vader zuiver waarheid is en liefde, is de Dwaling angst en leugen, of schijnwaarheid. De Dwaling werd zelf een scheppende kracht en de schepper van de materiële wereld. In gnostische terminologie heet deze macht vaak de Demiurg, de fysieke god. In begrijpelijke termen is dit de Duivel, de macht of engel die in onwetendheid denkt zelf de hoogste god te zijn. Hoewel wij in deze mythologie dus producten zijn van een schijnwerkelijkheid, en met onze fysieke zintuigen enkel schijnwerkelijkheden waarnemen, bevat elk van ons toch nog dat spoortje zuivere waarheid, het deel goddelijkheid in ons dat ons toelaat weer terug te keren tot de zuivere staat, ook buiten de Dwaling om.

De grot

In de allegorie van de grot beschrijft Plato hoe mensen de wereld waarnemen en enkel maar kunnen kennen als de schijn van een afschijn. De schepping zoals we die waarnemen is dus niet de werkelijkheid, slechts een verwrongen afspiegeling ervan. Je bevrijden van de kluisters die ons in de materie vasthouden, en de verschillende stadia doorlopen om naar buiten te gaan en de schepping te zien zoals die in het ware licht bestaat, is een moeizaam proces. En net zoals in de bijbel zal iemand die de Waarheid heeft leren kennen en deze aan zijn medemens wilt duidelijk maken, bespot, beschimpt, gehaat en vervolgd worden. De wijsgeer, filosoof of regeerder die de Waarheid wilde leerde kennen, kon dus maar beter stevig in zijn schoenen staan. Plato's leer was zeker geen voer voor de massa. Men kan in dit in één opzicht vergelijken met het exclusieve van de geheime leer van andere filosofische bewegingen. Ook in de jonge christelijke kerk werd een deel van Jezus' leringen niet geschikt geacht voor het gewone volk. Hadden we al gezegd dat ook Plato tot de rijke elite van zijn tijd hoorde?

Plato schreef zijn allegorie, een onderdeel van de 'Staat' en één van zijn bekendste werken, rond 380 v.Chr, maar haalde zijn mosterd bij o.a. Socrates en Pythagoras. De Griekse ideeënleer over zuivere waarden, waarheid, kennis en zelfkennis kan dus nog goed een eeuw verder teruggevoerd worden. Wie deze ideeënleer wat verder onderzoekt herkent er ongetwijfeld enkele parallellen met de gnostiek van o.a. Valentinus in. Het nog vaakgebruikte aforisme van Socrates 'Ken jezelf' (Gr. Γνωθι σεαυτον) is de basis voor alle kennis. Want hoe kan je iets kennen als je jezelf niet eens kent. Ook Socrates werd voor zijn leer ter dood veroordeeld, omdat die het bestaan van de schijngoden afwees, en daarmee ook het politiek gezag.

Drie verlichters en verlichten: Boedha, 5e eeuw BCE; Socrates, 5e eeuw BCE; Jezus, 1e eeuw CE.

Een boodschap van hoop

Het gnostisch denken of 'kennend zijn' mocht dan op zich een leer voor ingewijden zijn, maar uiteindelijk gold ze voor iedereen. Dat ligt in die leer zelf besloten. De zoektocht naar het zelf en een band met het spirituele in onszelf blijft in elke tijd een diepe menselijke bekommernis, hoe zeer het gnosticisme doorheen de eeuwen ook verguisd werd door politieke en kerkelijke overheden. Gnostische elementen duiken telkens weer op, in verschillende benaderingen. Carl Gustav Jung, naar wie de bundeling van de eerste vijf codices genoemd is, vond in de Nag Hammadi teksten bevestiging voor zijn werk en ideeën, die hij dertig jaar voor de ontdekking ervan ontwikkelde. Zijn ideeën zijn een steunpunt van de moderne psychologie. Ook uit vele andere hoeken horen we gelijkluidende klanken, denken we maar aan werken als "De Celestijnse Belofte", of "The Secret". Zoals Jezus zegt dat 'zijn juk mild is en zijn last licht om te dragen' blijkt de Waarheid inderdaad licht genoeg om op één of andere manier boven te drijven. 'Want niets dat verborgen is, blijft verborgen'. Een mooie manier om af te sluiten, is met het begin van het Evangelie der Waarheid. Daarmee wordt opnieuw de cirkel gesloten. Want zoals het begin was, zo zal het einde zijn.