Jamal ad-Din al-Afghani

Jamal ad-Din al-Afghani wordt beschouwd als de grondlegger van het pan-Islamisme. Hij verzette zich tegen het kolonialisme; de bevrijding, eenheid en onafhankelijkheid van de Islamitische wereld werden de belangrijkste doelen in zijn leven. Hij had grote invloed op andere moslimgeleerden en revolutionaire bewegingen in de moslimwereld.

Jeugd

Al-Afghani werd in 1838 geboren. Zijn geboorteplaats is niet met zekerheid bekend, er wordt vanuit gegaan dat hij in Afghanistan is geboren en het grootste deel van zijn jeugd in Afghanistan en Iran doorbracht. Waarschijnlijk werd hij tot zijn tiende thuis onderwezen, later ging hij naar Kerbala en Najaf, shi'itische plaatsen waar hij zijn religieuze opleiding kreeg. Rond zijn achttiende vertrok hij naar India.

Al-Afghani hield zijn religieuze en etnische afkomst opzettelijk onduidelijk. Was hij Afghaans of Iraans, sunnitisch of shi'itisch, om zijn ideeën gemakkelijker geaccepteerd te krijgen hulde hij zich in een mysterieus stilzwijgen.

India

In India deed Al-Afghani een aantal sterke indrukken op, die hem voor de rest van zijn leven zouden bijblijven. Hij werd hier voor het eerst geconfronteerd met de onderdrukking van moslims door het koloniale regime. Moslims werden gediscrimineerd wanneer het aankwam op het krijgen van banen, hadden weinig toegang tot onderwijs. Langzaam werd hij het eens met Indiërs die vonden dat de Engelse kolonialen de Islam in discrediet brachten. Vanuit India vertrok hij eerst naar Mekka om vervolgens terug te keren naar Najaf en Kerbala. Later trok hij verder naar Iran en Afghanistan.

Afghanistan

In Afghanistan was Al-Afghani korte tijd in dienst van de Afghaanse koning, die hij adviseerde om banden te sluiten met de Russen, om zich zo veilig te stellen voor de Engelsen. Hij zette plannen op voor scholen, een gecentraliseerde overheid, kranten, etc. Toen een broer van de koning zijn plaats innam, werd Al-Afghani uit zijn positie gezet, zijn plannen werden echter voortgezet.

Door zijn werk in Afghanistan realiseerde Al-Afghani zich welke krachten hij kon oproepen. Wanneer de slecht bewapende Afghanen zich tegen de Britten konden verzetten in de Eerste Afghaanse Oorlog, wat voor macht zou de hele moslimgemeenschap dan wel niet kunnen hebben. De Ottomaanse sultan Abdel Aziz zag in Al-Afghani een bruikbare pion en Al-Afghani had zo zijn eigen ideeën over hoe hij te gebruiken was.

Het Ottomaanse Rijk

In Istanbul kreeg Al-Afghani niet de positie waar hij op gehoopt had. Hij werd aangesteld in de Raad voor het Onderwijs, maar gebruikte zijn positie om zijn ideeën naar voor te brengen in een aantal lezingen. Die lezingen gingen over het Shi'itische rationalistische filosofie, de noodzaak om de Islamitische samenleving te moderniseren, anti-imperialisme en wekte de woede van de Sunnitische ulema (godsdienstgeleerden). Het dispuut liep zo hoog op dat Sultan Abdel Aziz zich genoodzaakt zag om Al-Afhani het land uit te zetten.

Egypte

Gedessillusioneerd vertrok Al-Afghani naar Egypte om daar verder te werken aan zijn droom van een pan-Islamitische staat zonder onderdrukking. Ook zette hij een vrijmetselaarsgroep op, waar ook Mohammed Abduh lid van werd, een veelbelovende jonge moslim.

De ideeën van Al-Afghani brachten hem opnieuw in de problemen, deze keer met de khedive van Egypte Ismaïl ,zijn souverein Sultan Abdel Hamid de Tweede in Istanbul en de Britse kolonialen. De problemen liepen zo hoog op voor de Khedive dat de Sultan zich gedwongen zag zich van hem te ontdoen. De zoon van de Khedive echter, de nieuwe Khedive Mohammed Pasha, zette Al-Afghani het land uit. Al-Afghani vertrok naar Hyderabad, waar hij lezingen gaf en zijn belangrijkste werk 'De weerlegging van de materialisten' schreef.

'De sterkste band'

Vanuit Hyderabad trok Al-Afghani verder naar London en vervolgens Parijs. In Parijs zette hij een tijdschrift op 'De sterkste band', waarmee hij zich definitief vestigde als de grondlegger van het pan-Islamisme. Hij schreef dit tijdschrift samen met de Egyptenaar Mohammed Abduh. Na Parijs trok Al-Afghani verder naar Rusland, waar hij zijn anti-Britse acties voortzette.

Iran

In Iran was intussen de Sjah Nasr ad-Din aan de macht. Al-Afghani sprak zich scherp uit tegen de concessies die de Sjah aan verschillende landen gaf en verkreeg hiermee veel populariteit bij de Iraanse bevolking. Toen Al-Afghani na jaren terugkeerde in Iran werd hij niet ontvangen door de Sjah, maar moest zijn toevlucht zoeken in een heiligdom, de schrijn van Sjah Abdel Aziz, om uit handen van Nasr ad-Din te blijven. Vanuit zijn schuilplaats bleef Al-Afghani zich verzetten tegen de praktijken van de Sjah en oproepen tot de bouw van scholen, een goed wegennet, een parlement, grondwet. De Iraniërs verdienden een eerlijke koning, die het geld van zijn onderdanen niet verspilde aan reisjes naar Europa. Tegen alle geboden in liet de Sjah zijn troepen het heiligdom binnenvallen, van oudsher een asiel voor opstandige elementen, en deporteren. Al-Afghani keerde terug naar London waar hij de banden met zijn collega-vrijmetselaars aanhaalden en op uitnodiging van de Sultan vertrok hij naar Istanbul. In tegenstelling echter van wat hij verwacht had werd hij niet de vertrouweling van de sultan, maar diens gevangene.

Vanuit Turkije bleef Al-Afghani zich bemoeien met de toestand in Iran en een van zijn aanhangers, Mirza Reza Kermani, vermoordde de Iraanse Sjah op de dag dat die zijn vijftigste regeringsjaar vierde, in hetzelfde heiligdom waar Al-Afghani eerder asiel had gezocht.

Dood

In 1897 stierf Al-Afghani in Istanbul, sommigen beweren dat hij stierf aan kanker, maar de omstandigheden zijn onduidelijk. Hij werd op een geheime plek begraven. In 1944 vroeg Afghanistan om toestemming om zijn overblijfselen in Afghanistan te begraven en dit werd toegestaan. Al-Afghani werd vervolgens begraven bij de Universiteit van Kabul, waar een schrijn voor hem werd opgericht.

Invloed

Al-Afghani heeft een grote invloed gehad op het huidige denken binnen de Islam. Hij probeerde een brug te slaan tussen de traditionele Islam en de wetenschappelijke en filosofische uitdagingen in de Westerse wereld. Hij ging er van uit dat moderne wetenschap en technologie overgenomen kunnen worden zonder daarmee de theologische en filosofische waarden die daar in het Westen mee samenhangen te accepteren. De meeste moslim-denkers uit de 19de eeuw gingen mee in deze gedachtengang.

Zijn gedachten over de politieke Islam, waarbij moslims gebruik kunnen maken van moderne wapens om die op te nemen tegen Westerse onderdrukkers, hadden en hebben grote invloed revolutionaire elementen in India en Turkije, maar bijvoorbeeld ook op groepen als de Moslimbroeders.