Schaamtegevoel en verband met gedrag en psychische problemen

Schaamte is niet zo onschuldig als het lijkt. Schaamte is een gevoel van tekort te schieten ten opzichte van het ideaal dat men van zichzelf heeft gesteld. Ook kan de omgeving van invloed zijn. Wanneer de omgeving beter presteert dan jij als individu kun je daar een schaamtegevoel door krijgen. In de westerse samenleving lopen mensen snel het risico niet mee te kunnen komen door gebrek aan vaardigheden of andere oorzaken waar men zelf misschien niet zoveel aan kan doen. Men heeft gewoon 'de verkeerde kaarten gekregen'. Kenmerkend van schaamte is dat men tijdens voorvallen, korte of lange termijn wenst een ander te zijn. Dat zorgt op den duur voor emotionele of psychische problemen.

Schaamtegevoel is op psychische wijze in het gedrag en geheugen gegrift

Rita Kohnstam heeft eens een onderzoek gedaan naar schaamte onder een groep studenten. Zij werden gevraagd een ellendige gebeurtenis op te schrijven. De meeste verhalen wezen op een gebeurtenis waarbij men zich had geschaamd. Schaamte om welke oorzaak dan ook was niet zo belangrijk. Tenminste, soms is het nuttig om dat te weten zodat men wat aan de oorzaak kan doen. Maar in het algemeen is de oorzaak niet belangrijk. Wanneer iemand zich schaamt kan dat in het geheugen gegrift worden. Het kan zelfs een traumatische ervaring worden. Dat hangt weer af van de psychische of geestelijke gesteldheid van de persoon die het schaamtegevoel heeft ervaren. Psychische problemen veroorzaken dus ook problemen in het gedrag omdat het in het geheugen is opgeslagen.

Wat is schaamte?

Helen Lynd onderscheidt drie kenmerken van schaamte:

• Schaamte voelt alsof men te kijk is gezet: men voelt zich van God en mens verlaten en kan wel door de grond zakken. Als de schaamte ons overvalt zien we onszelf door de ogen van een ander. Schaamte maakt ons bewust van onszelf. Meestal is de confrontatie met de schaamte onverwacht en ongewild.
• Het effect van een beschamende ervaring is een verlies van vertrouwen: de wereld kan niet worden geaccepteerd als een veilige plaats. Je voelt je vreemdeling daar waar je je thuis hoort te voelen. Schaamte treft ons hele bestaan. Je kunt anderen niet verantwoordelijk maken voor je schaamte.
• Besef van onzekere communicatie: over schaamte valt niet te spreken. Als je vertelt waarvoor je je schaamde voel je opnieuw de pijn. Mensen denken vaak dat schaamte meestal over ‘kleinigheden’ gaat.

Wat kan de geestelijk verzorger aan de oorzaak van het gedrag doen
Het is belangrijk dat er aandacht aan schaamte wordt gegeven. Tegenover schaamte staan de geijkte kerkelijke rituelen machteloos. Schuldbelijdenis en biecht lijken irrelevant vanwege het private en onschuldige karakter van het zo akelige gemis. Vanwege het triviale en particuliere karakter van de schaamte moet een groot deel van het eigen leven worden bloot gegeven, zonder dat hiervoor de zekerheid van bevestiging wordt terug ontvangen.

Dynamiek bij problemen in gedrag tussen ouders en kind

Schaamte vloeit voort uit een gebrek aan zelfbeheersing en een gebrek aan inschatting van het meest gepaste gedrag, waardoor het Ik-ideaal wordt bepaald. Het Ik-ideaal wordt gevormd in de interactie tussen ouders en kind, door wat het kind door zijn ouders wordt voorgeleefd. Het Ik-ideaal past in een tijd waarin het individu centraal staat. En het belang van collectief minder betekenis heeft. Juist door het verheffen van de individualiteit tot norm krijgt schaamte meer de nadruk.

Oorzaak psychische problemen: toename van dynamiek tussen ouder en kind

Prestatie's op individueel niveau zijn belangrijk in deze tijd waardoor falen steeds meer voorkomt. Zulk falen is kwetsend voor het eigen zelfbesef. Het wordt ervaren als een narcistische kwetsuur, als een gemis aan erkenning en waardering waarop men recht zou hebben gehad als men zou hebben gescoord. Zo’n krenking is pijnlijk maar ook noodzakelijk. De psychische problemen verergeren als het ware dus automatisch door de dynamiek tussen ouder en kind.

Prestatie en presentatie van verkeerde aangeleerde psychische gedrag patronen

Hoe meer er van het individu verwacht wordt hoe groter de kans op falen aanwezig is. Helaas is de samenleving er niet meer op ingericht om falen te relativeren. Het begrip tonen wanneer schaamte en schuld de oorzaak zijn van iemands uitval in de samenleving past niet meer in het beeld wat we van de wereld hebben. Het gaat om maximale prestatie waarin geen ruimte en tijd is voor schaamte. Tenslotte is de prestatie achter de presentatie een soort masker wat mensen met schaamtegevoel dragen. Mensen die gebukt gaan onder schaamtegevoel willen zichzelf niet zijn. Dat geeft identiteitsproblemen.

Destructieve patronen in gedrag
Mensen die schaamtegevoel vervangen door een presentatie van een ander gevoel, leren zich destructieve patronen aan. De psychische problemen kunnen de oorzaak of het gevolg ervan zijn. Men gaat handelen vanuit onrealistische gedachten en 'stapelt' als het ware patroon op patroon. Het ene verkeerde aangeleerde patroon wordt met het andere verkeerde patroon behandeld. Patronen in gedrag zijn bijna altijd aangeleerde coping strategieën waar kritische vragen bij gesteld mogen worden. Elk patroon heeft namelijk een 'ontstaan-geschiedenis'.

Vicieuze cirkel van schaamtegevoel
De persoon in kwestie is zich er echter niet altijd zelf bewust van maar het uit zich wel in het gedrag. Door dat gedrag kunnen weer andere problemen ontstaan, en dus ook weer nieuwe schaamtegevoelens. Op die manier belandt men in een vicieuze cirkel waar men zelf niet eenvoudig uit kan komen.