Psychologie: zelfinzicht bij schaamte en schuldgevoel

Omgaan met schuld en schaamte is vaak een lastig thema in relatie's tussen mensen. Welke relatie hebben schuld en schaamte met elkaar? Schuld heeft te maken met daden die waar men zich verantwoordelijk voelt. Het besef dat je dat ene verschrikkelijke hebt gedaan. Schaamte heeft te maken met het zelf: ‘ik heb dat verschrikkelijke gedaan. Het gaat over je 'ego', jouw diepste eigen 'ik' wordt aangetast. Schaamte is als een computervirus dat zich in je nestelt en allerlei psychische processen verstoort. Schuld is iets waar je zelf voor verantwoordelijk bent. Je hebt een beslissing genomen die verkeerde, vervelende of fatale gevolgen heeft gehad. Na schuld komt schaamte en dat is een ingewikkeld psychologisch proces. Maar al zou je er maar een klein beetje inzicht in kunnen krijgen, dan kan het helpen om te herstellen van een schuld- en schaamtegevoel.

Anticiperende schaamte

Schuld zou gemakkelijker te dragen zijn omdat ze objectief is. Zij is door iemand anders vast te stellen. Schaamte is subjectief en heeft een desastreus effect op het zelf. In de meeste gevallen wordt schaamte door de persoon zelf en door de omgeving niet herkent. Schaamte isoleert. Schaamte is een emotie waarin afstand en nabijheid tot anderen een grote rol spelen. Te grote nabijheid (engulfment) kan schaamte oproepen. Maar een grote afstand is ook schaamte vol (isolation). Schaamte kan gezien worden als een radar die de omgeving aftast met als doel de grenzen van onze intimiteit te bewaken. Dat wordt de anticiperende schaamte genoemd die ons gedrag afremt.

Bypassed shame
In de schaamte zit een soort van primitief-reflexmatig denken. Dit betekent dat men bij schaamte andere emoties naar voren schuift. Dit noemt men bypassed shame. Dit kan nare gevolgen hebben omdat het ene gevoel met het andere wordt vervangen.

Schaamte infecteert

In een groep kan een groepslid bevangen worden door schaamte als gevolg van een vraag of opmerking. Er kan een lange stilte volgen. De therapeut denkt na wat hij antwoorden moet. De andere groepsleden en de therapeut voelen zelf ook een soort schaamte. De infecterende werking is iets anders dan een plaatsvervangende schaamte, waarbij omstanders de schaamte voelen die de vernederde niet voelt.

Schaamte en geweld
Kierkegaard omschrijft schaamte als demonisch, dat zich verzet tegen openbaring. Ook schaamte wil niet aan het licht komen. In die zin speelt schaamte steeds een rol in de dynamiek van het kwaad bij daders en slachtoffers. Het kwaad mag niet benoemd worden. De schaamte organiseert de dissociatie die het kwaad eronder houdt.

Schaamte in een relatie

Mensen in een relatie kunnen elkaar kwetsen. Factoren die bijdragen aan een gezonde relatie is onder andere het vermogen om conflicten niet te vermijden. Schaamtegevoelige mensen missen dit vermogen. In een conflict voelen zij zich een looser.
Lansky (1987) beschrijft dat het vaak desastreus is voor een relatie als twee schaamte gevoelige mensen een relatie krijgen. Ze nemen ieder hun eigen schaamteballast mee. Onzekere hechting, angst voor een negatieve beoordeling, minder vermogen om zich in een ander in te leven. Eenmaal samen vormen zij een schaamtegebonden systeem dat schaamte en conflicten doet oplaaien. Schaamtegebonden relaties worden gekenmerkt door herhaaldelijke afwijzing en boodschappen van openlijke vernedering. De partners zijn steeds in de weer om elkaar de schuld te geven. Als je steeds de schuld krijgt verlamd de persoon steeds weer – from blames comes shame. Wanneer de schaamte doorslaat in woede ontstaat de situatie – from shame comes blame, en zo draait de cirkel rond.

Schaamte en schuld

Mensen die niet in de belangstelling durven staan ontwikkelen ook snel een schuldgevoel. Dit schuld en schaamtegevoel zit vaak verbonden aan vroegere ervaringen. Schaamte gaat vaak gepaard met een gevoel van falen of onzekerheid. Dat zijn duidelijk schaamtesignalen. De schaamte kan zo overheersend zijn dat men sommige werkelijke situaties bagatelliseert. Door de schaamte wordt de realiteit ontkend.

Schuld en schuldgevoel

We kunnen ons schuldig voelen over zaken die we niet hebben gedaan. Het geweten is een slecht kompas. We kunnen daardoor onverschillig worden. Freud heeft erop gewezen dat criminaliteit kan voortkomen uit een strenge gewetensfunctie. Iemand voelt zich daardoor slecht en aangeklaagd. Deze druk kan zo ondraaglijk worden dat iemand een misdaad begaat om gestraft te worden. Dan wordt hij eindelijk van dat knagende schuldgevoel verlost. Men kan zich ook onbegrepen voelen in hun schuldgevoel. Men kan dan bijvoorbeeld overgaan tot stelen om gepakt te worden waardoor ze werkelijk iets doen dat hen schuldig maakt.

Schuld en schaamte

Door schaamte kan een daad waaraan we schuldig zijn tussen mensen blijven hangen. Het is interessant dat de studie van schaamte ook in de theologie en het pastoraat ruimte krijgt. In de theologie ligt de nadruk altijd op de dader, de schuldige. Moet een vernederde altijd eerst dader zijn om gered te worden, en wijst de Bijbel ook een weg van eerherstel voor een slachtoffer? Pattison (2000) merkte op dat ‘waar twee of drie verzameld zijn, altijd de mogelijkheid voor schaamte bestaat’.

Schaamte en schuld voor God
Religieuze en godsdienstige mensen kunnen ook een schaamte en schuldgevoel tegenover God hebben. Dit raakt diepere lagen in het menszijn. Men heeft hiervoor dan ook bevestiging nodig dat er tegenover God geen schaamte hoeft te zijn en men zich ook niet schuldig hoeft te voelen. Geloof is juist een bron van troost en hoop waarin de schaamte en schuld als het ware worden uitgewist. Het geloof heeft een belangrijke functie om 'boven' het schaamte en schuldgevoel te gaan staan. Het geloof biedt door de hoop en troost een heilzaam psychisch herstel. Het is niet zo dat dan het probleem voorgoed opgelost is, maar mensen kunnen er betekenis aan geven en het leven wordt daardoor dragelijker.

Zelfstudie en zelfinzicht in plaats van therapie

Mensen schamen zich om naar een therapeut te gaan en als men niet gaat of, lang uitstelt ontstaat daar ook weer schuld door. Op die manier kunnen mensen in een cirkel blijven zitten waar men niet uit kan komen. Schaamte en schuld mag niet onderschat worden omdat het heel complex kan zijn. Gelukkig zijn er veel goede boeken over geschreven. Dit kan helpen om in eerste instantie zelf iets aan schuld en schaamte te doen door er over te lezen. Ten tweede kan het meewerken om de stap naar een therapeut te nemen. Sommigen zijn er met zelfstudie al bij gebaad en anderen doen er goed aan om het i.c.m. elkaar te doen.