STATIC-99: Inschatting recidive-risico seksuele delinquenten

De STATIC-99 is een actuarieel risicotaxatie-instrument teneinde het risico van seksueel gewelddadige recidive bij volwassen manlijke seksuele delinquenten in te kunnen schatten. De laatste jaren maakt het gebruik van dergelijke inschattingsinstrumenten een enorme groei door. Er is onder professionele instellingen die met seksuele delinquenten werken het inzicht ontstaan dat een inschatting (alleen) op basis van het klinische oordeel te subjectief is. De STATIC-99 biedt uitkomst.

STATIC-99

• Risico-inschatting en wetenschappelijk onderzoek
• STATIC-99 betrouwbaar
• Wat is STATIC-99?
• STATIC-99 goede voorspeller
• Nadelen van STATIC-99
• Hoofdzakelijk statische, onveranderbare factoren
• Voorspellingskracht van de SVR-20 is groter
• De voorspellers van de herhaling van een seksueel delict
• Het belang van een goede risicotaxatie
• Op velerlei momenten van belang
• Risicomanagement
• Circles of Support and Accountability (COSA)
• Het taxatie-instrument
• 10 items
• Toelichting
• Er zijn vier risicocategorieën
• Drie casussen ter toelichting
• Een incestdader
• Een pedoseksueel
• Een verkrachter
• STATIC-2002
• Wetboek van Strafrecht
• Misdrijven tegen de zeden

Risico-inschatting en wetenschappelijk onderzoek

Onderzoek uit begin jaren ’80 had uitgewezen dat clinici niet veel beter dan op kansniveau voorspelden. Bovendien was niet altijd duidelijk waarop de risico-inschatting was gebaseerd. Dit gaf de impuls tot het gebruiken van de resultaten en uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek; risicotaxatie-instrumenten werden ontwikkeld. De empirie deed haar intrede bij het inschatten van de kans op herhaling van delictgedrag bij daders van seksuele delicten.

STATIC-99 betrouwbaar

Wat is STATIC-99?

De STATIC-99 is een beknopt instrument dat is bedoeld om een inschatting te maken van de kans op seksueel gewelddadige recidive bij volwassen mannen die verdacht worden van en/of veroordeeld zijn wegens een seksueel delict.

STATIC-99 goede voorspeller

Tegenover de eigen ervaring van de clinicus staat de op kansberekening gebaseerde groepsuitspraak. Bij de actuariële methode worden voorspellingen gedaan over toekomstige gewelddadig gedrag op basis van objectieve dossiergegevens. De actuariële methode komt uit de verzekeringswereld, waar men ook risico’s moet inschatten. Met zo’n methode zou het mogelijk moeten zijn dat eenieder met verstand van zaken die de STATIC-99 afneemt bij een willekeurige zedendelinquent, dezelfde uitkomst krijgt. Dit in tegenstelling tot het oordeel van clinici die onderling nogal eens van mening kunnen verschillen. Zoveel hoofden, zoveel zinnen, zou bijna geconcludeerd kunnen worden. Onderzoek heeft uitgewezen dat de interbeoordelaars-betrouwheid van de STATIC-99 voldoende is.

Nadelen van STATIC-99

Hoofdzakelijk statische, onveranderbare factoren

Deze benadering heeft ook nadelen; er wordt geen rekening gehouden met veranderingen in de persoon of diens omgeving; er wordt geen recht gedaan aan het individuele geval. Het gaat bij de STATIC-99 hoofdzakelijk om statische, onveranderbare factoren. Een delinquent zal voor en na een behandeling voor daders van zedendelicten niet veel anders uit de test komen, omdat het vooral gaat om onveranderbare historische factoren. Alleen zijn leeftijd en het hebben van een duurzame relatie kunnen daarop van invloed zijn, afhankelijk van zijn leeftijd en partnersituatie ten tijde van de eerste risicotaxatie voorafgaand aan de behandeling.

Voorspellingskracht van de SVR-20 is groter

STATIC-99 bevat niet alleen geen risicofactoren die kunnen veranderen, het bevat ook geen potentieel beschermende factoren, hetgeen een eenzijdig beeld oplevert. Daarom wordt in TBS inrichtingen (ook) gebruik gemaakt van SVR-20, dat is de gestructureerde klinische taxatie, waarbij de actuariële benadering wordt gecombineerd met het klinische oordeel en indicaties voor risicohantering worden geboden. Een benadering die vooral is bedoeld om geweld in de toekomst te voorkomen, naast het inschatten van het delictrisico. Goede risicotaxatie-instrumenten zijn onontbeerlijk bij het beoordelen en toekennen van (proef)verlof.

Onderzoek laat zien dat de STATIC-99 redelijk betrouwbaar is in het voorspellen van gewelddadige recidive. De voorspellingskracht van de SVR-20 is echter groter. De Minister van Justitie stelt sinds 2005 verplicht dat tbs-klinieken hun verlofaanvragen die bij het ministerie moeten worden ingediend, onderbouwen met een gestructureerde risicotaxatie, zoals de SVR-20.

De voorspellers van de herhaling van een seksueel delict

De STATIC-99 is ontwikkeld door de psychologen R. Karl Hanson en David Thornton en het is volgens hen wereldwijd het meest gebruikte risicoinschattingsinstrument. Het wordt veelvuldig gebruikt in de Verenigde Staten, Canada, Groot-Brittannië, Australië en vele Europese landen. Het instrument is gebaseerd op een meta-analyse van R. Karl Hanson en Monique T. Bussière van onderzoeken die gaan over de voorspellers van recidive van seksuele geweldsdelicten.


Volgens deze meta-analyse hangen de sterkste voorspellers van recidive van seksuele geweldsdelicten samen met seksuele deviantie, een eerdere veroordeling voor zedendelicten en indien een persoon nooit gehuwd is geweest. Ook indien het slachtoffer een onbekende of geen verwantschap heeft met de dader en hij tot het manlijke geslacht behoort, dan is het risico op terugval groter. De leeftijd van de dader is ook van invloed; hoe jonger hij begon met het plegen van zedendelicten, des te groter de kans op terugval. Van al deze factoren, hangt seksueel afwijkend gedrag (parafilieën) echter het sterkst samen met de kans op en de frequentie van seksueel gewelddadig gedrag in de toekomst. In het bijzonder seksueel sadisme.

Het belang van een goede risicotaxatie

Op velerlei momenten van belang

Het is van groot belang dat gedragskundigen zoals forensische psychologen en behandelaren, alsook reclasseringswerkers een goede inschatting kunnen maken van het risico op seksueel gewelddadig gedrag van zedendelinquenten. Een gedegen en betrouwbare voorspelling is op velerlei momenten van belang. Hierbij kan gedacht worden aan de strafrechtelijke maatregel terbeschikkingstelling (TBS). Het inschatten van de recidivekans speelt een rol bij de oplegging van deze maatregel, de in te zetten behandeling en het verlenen van (proef)verlof. Het inschatten van de recidivekans speelt ook een rol bij de afweging een (deels) voorwaardelijke gevangenisstraf op te leggen met daarbij de bijzondere voorwaarde dat de veroordeelde zich onder reclasseringstoezicht moet stellen, ook als dat bij voorbeeld inhoudt het volgen van een dagbehandeling of ambulante behandeling voor zedendelinquenten bij een forensische polikliniek. De dader volgt een behandeling en de reclassering ziet er op toe dat hij zijn afspraken nakomt.

Risicomanagement

De kans op herhaling van seksuele recidive wordt samen met de bij de dader vastgestelde delictgerelateerde persoonlijkheidsproblematiek, als uitkomstmaat genomen om te bepalen welke behandeling geïndiceerd is en wat de intensiteit zal zijn van het reclasseringstoezicht (contactfrequentie). Ook bepaalt de recidivekans deels welke aanvullende maatregelen op het gebied van risicomanagement gewenst zijn, maar voor een belangrijk deel blijft dit afhankelijk van de professionele inschatting van de reclasseringswerker aan de hand van de persoon van de dader en zijn delictketen. Een delictketen is wat er bij een specifieke dader vooraf zou kunnen gaan aan een mogelijke herhaling van delictgedrag, zoals situaties, gedachten, stemmingen, fantasieën en 'ontremmers' (bijvoorbeeld alcohol- of druggebruik). We kunnen in het kader van risicomanagement onder andere denken aan de volgende maatregelen die op advies van de reclassering opgelegd kunnen worden door de rechter en daarmee onderdeel uitmaken van het reclasseringstoezicht:

• Contactverbod met slachtoffer(s).
• Locatie- of gebiedsverbod: een verbod om op bepaalde locaties te komen zoals zwembaden en scholen of op bepaalde gebieden, zoals een stad, dorp of woonwijk.
• Elektronisch toezicht (ET), eventueel met GPS (Global Position System) zodat alle bewegingen en verplaatsingen van de persoon worden geregistreerd en gecontroleerd kan worden waar hij zich bevindt en vastgesteld kan worden of hij zich daar mag bevinden, afhankelijk van eventuele locatie- en/of gebiedsverboden die voor hem gelden.
• Een alcohol- en drugsverbod en controles op gebruik.
• Een buddy voor pedosekuele zedendelinquenten, een netwerk van vrijwilligers om de justitiabele heen. (Zie inzet over Circles of Support and Accountability: COSA).

STATIC-99 is een risicotaxatie-instrument met een betrouwbare uitkomst die snel is in te vullen door de gebruiker. Het is daarom in feite een soort quick-scan, die uitermate geschikt is voor de besluitvorming over de het in te zetten traject (behandeling, begeleiding en risicomanagement). Dit instrument is goed te gebruiken bij psychologische Pro Justitia rapportages en reclasseringsrapporten. Het geeft in korte tijd een bruikbaar en betrouwbaar beeld van het recidiverisico.

Het taxatie-instrument

10 items

STATIC-99 bevat 10 items

1. Eerdere seksuele delicten
2. Eerdere veroordelingen
3. Veroordelingen voor hands-off seksuele delicten
4. Het huidige delict bevat veroordeling voor niet-seksueel geweld
5. Veroordelingen voor eerder niet-seksueel geweld
6. Niet-verwant slachtoffer
7. Onbekend slachtoffer
8. Mannelijk slachtoffer
9. Jonge leeftijd
10. Alleenstaand

Toelichting

1. Is de delinquent eerder veroordeeld voor seksuele delicten, of heeft hij eerder aanklachten aan de broek gehad in verband met seksueel geweld voorafgaand aan het huidige delict.
2. Is er sprake van eerdere veroordelingen wegens criminele activiteiten in het algemeen en zo ja, hoe vaak.
3. Is betrokkene eerder veroordeeld voor hands-off seksuele delicten, dat zijn delicten als exhibionisme, het bezit van kinderpornografie (niet het fabriceren van kinderporno, dat is een hands-on delict) en het voeren van obscene telefoongesprekken.
4. Het huidige delict bevat niet-seksueel geweld jegens het slachtoffer van het seksuele delict of jegens een ander slachtoffer.
5. Een verwant slachtoffer is een slachtoffer in de directe familiekring van de dader.
6. Een slachtoffer wordt als een onbekende beschouwd indien de dader het slachtoffer 24 uren voorafgaand het delict niet kende.
7. Heeft de dader in alle seksuele delicten die hij heeft gepleegd een slachtoffer gemaakt die behoort tot het manlijke geslacht.
8. Is de dader ten tijde van van de risicotaxatie of tijdens een te verwachten blootstelling aan risico's tussen de 18 en 24 jaar, dan is de kans op recidive groter.
9. Is de dader alleenstaand en dat is hij wanneer hij gedurende een periode van tenminste twee jaar niet heeft samengewoond met een volwassen partner.

Er zijn vier risicocategorieën

De gebruiker vult de STATIC-99 in en naar aanleiding van de scores die worden toegekend aan de verschillende items, komt er een risicoprofiel uit. Er worden in de STATIC-99 vier risicocategorieën onderscheiden:

1. Laag
2. Laag gemiddeld
3. Hoog gemiddeld
4. Hoog

Drie casussen ter toelichting

Een incestdader

Willem is een 42-jarige man die niet eerder met politie en justitie in aanraking is gekomen. Hij is 18 jaar getrouwd met Els. uit dit huwelijk zijn drie kinderen geboren: Bert (17), Hans (15) en Marie (14). Hij wordt verdacht van het plegen van ontucht en gemeenschap met zijn minderjarige dochter van haar 12e tot haar 14e.
Recidiverisico op basis van STATIC-99: laag.

Een pedoseksueel

Klaas is een alleenstaande man van 45 jaar, die wordt verdacht van seksueel misbruik van een jongen van diens 10e tot 16e levensjaar. Hij is eerder met politie en justitie in aanraking gekomen vanwege ontucht met een minderjarige jongen. Ook heeft hij in het verleden een werkstraf opgelegd gekregen vanwege het downloaden van kinderporno.
Recidiverisico op basis van STATIC-99: Hoog gemiddeld.

Een verkrachter

Jan is een 22-jarige man die nooit een vaste relatie heeft gehad, alleen wat kortdurende relaties. Vanaf zijn 13e komt bij met politie en justitie in aanraking. Hij heeft een fors strafblad opgebouwd, met onder andere veroordelingen voor vermogensdelicten, drugsdelicten en aanranding van een meerderjarige vrouw. Nu wordt hij verdacht van verkrachting van een andere meerderjarige vrouw die hij een paar uren voor het delict had leren kennen.
Recidiverisico op basis van STATIC-99: Hoog.

STATIC-2002

Er wordt inmiddels hard gewerkt aan een verbeterde versie van de STATIC-99: de STATIC-2002. In plaats van de oorspronkelijke 10 items (zie boven), bestaat de nieuwe versie uit 14 items, die geclusterd zijn in vijf categorieën:

1. Leeftijd.
2. Persistentie van seksuele delicten: eerdere zedendelicten, als minderjarige reeds in de kraag gevat wegens zedenzaken.
3. Seksueel afwijkend gedrag: veroordelingen voor hands-off delicten, manlijke slachtoffers, twee of meer slachtoffers onder de 12 jaar van wie minstens een geen verwantschap heeft met de dader.
4. Relatie tot het slachtoffer: niet-verwant slachtoffer, slachtoffer is onbekende van de dader.
5. Criminaliteit in het algemeen: o.a. eerdere veroordelingen.

Lees verder

• Cognitieve vervormingen bij daders van zedendelicten
• B-SAFER: inschatten kans op herhaling relationeel geweld