De 'alien self' - de vijandige innerlijke criticus

Wanneer een kind bij narcistische ouders opgroeit, groeit het op in een omgeving waarin psychische en/of lichamelijke mishandeling en misbruik eerder regel dan uitzondering zijn. Een kind van narcistische ouders, leert te focussen op gevaar en ontwikkelt hier buitengewoon sterke zintuigen voor. Doordat het kind alleen bezig is met zelfbescherming zo goed en zo kwaad als het gaat, krijgt het in zijn jeugd niet de mogelijkheid zich te ontwikkelen op een normale manier. Het kind krijgt niet de kans om een gezond zelfbeeld en een gezonde basis van zelfvertrouwen te ontwikkelen, maar spiegelt zichzelf naar de realiteit waar het zich in bevindt. Dit heeft vaak ernstige gevolgen voor het volwassen leven. In plaats van een eigen zelf, ontwikkelt het kind vaak een interne kopie van het beeld van hoe zijn ouders met hem zijn omgegaan en maakt daar zijn eigen zelf van: de 'alien self' is geboren.

Spiegelen

Volgens psychologen Bateman en Fonagy (2004) is het voor een opgroeiend kind van groot belang dat hij zichzelf weerspiegeld ziet in de reacties van zijn ouders. Wanneer een baby bijvoorbeeld huilt omdat hij honger heeft, is het belangrijk dat de ouders hier op een gepaste manier op reageren. Zo'n gepaste manier is: "O, lieverd, heb je zo'n honger? Kom, ik pak je even vast en zal een flesje voor je maken." Bij een kleuter die boos is omdat hij geen snoepje mag, is een goede spiegelende reactie van de ouders: " Ik zie dat je boos bent, omdat je geen snoepje mag. Maar we gaan zo eten." Bij een kind van zes dat huilt omdat hij is gevallen, is een mooie reactie: "O, lieverd, ben je gevallen? Wat zul je geschrokken zijn. Kom eens hier, dan geef ik je een knuffel en gaan we samen kijken of we een pleister kunnen vinden."

Wanneer de ouders hun kind spiegelen in zijn behoeftes en in zijn innerlijke ervaringen, leert het kind zichzelf te plaatsen in de realiteit. Daarnaast leert het kind te vertrouwen op zijn eigen waarnemingen en gevoelens, omdat zijn omgeving hem in zijn behoeftes en ervaringen ook serieus neemt. Het kind ontwikkelt een gezond intern zelfbeeld gebaseerd op de spiegelende reacties van zijn ouders die in overeenstemming zijn met zijn beleving. Het kind ontwikkelt een gezonde zelf.

Foute spiegeling

Bateman en Fonagy gaan ervan uit dat wanneer een kind niet in staat is zijn eigen ervaring en behoeftes terug te zien in de spiegelende reacties van zijn ouders, het kind de niet corresponderende reacties van de ouders internaliseert als de waarheid over zichzelf. Het kind ervaart weliswaar dat er een discrepantie is tussen de eigen beleving en de verkeerd gespiegelde beleving van de ouders, maar kan enkel en alleen vertrouwen op de beleving van zijn ouders, waar het immers van afhankelijk is. Wanneer we foutieve spiegeling op de eerder vernoemde situaties toepassen, komen we tot de volgende voorbeelden:

• In het geval van de baby die huilt omdat hij honger heeft: "Jeetje, kun je nou nooit eens stil zijn?! Ik ben het gehuil nu zat. Je zoekt het maar even uit!"
• In het geval van de boze kleuter: "Hou toch op met dat vervelende gedrag! Wat ben je toch lastig en wat maak je het mij moeilijk."
• In het geval van het gevallen kind: "Stel je niet zo aan. Hup. Tranen weg en weer spelen."

Bateman en Fonagy noemen het foutief gespiegelde beeld dat een kind internaliseert de alien self omdat deze niet aansluit bij de innerlijke zelfervaring van het kind. De alien self ontwikkelt zich vaak tot een extreem strenge, dominante en haatdragende vorm van een innerlijke criticus, waarmee het moeilijk is om te gaan en waartegen moeilijk tegengas te bieden is. Mensen die te lijden hebben van een alien self, zoeken vaak verlossing van de alien self in verslavingen, destructieve relaties en destructief gedrag, zoals onder andere automutilatie (zelfbeschadiging). De reden hierachter is niet om zichzelf pijn te doen, maar om de alien self een halt toe te roepen, uit te roeien of aan te vechten. Woorden van de alien self kunnen zijn: "Jij bent een slecht persoon." "Jij bent iedereen tot last." "Je kunt beter dood zijn." "Je bent het niet waard om van te houden." "Je kunt ook niks." "Je bent een sukkel."

Posttraumatische stressstoornis en complex trauma

Door foutieve spiegeling gaat het kind zelfs zijn meest basale behoeftes als fout ervaren en veroordelen, omdat het zich niet gezien en gehoord voelt of omdat zijn ouders hem juist laten merken dat hij tot last is. Vaak ontwikkelt een kind een posttraumatische stressstoornis hierdoor of complex trauma en wordt het erg perfectionistisch om schijnveiligheid te creëren voor zichzelf. Wanneer hij perfect is, zal niemand hem kunnen veroordelen of afwijzen. Hij is dan immers perfect.

Op volwassen leeftijd zal de alien self vaak onbewust zijn werk blijven doen. Wanneer de volwassene bijvoorbeeld zijn behoeftes of grenzen gaat aangeven aan zijn naasten, waar hij vroeger om gestraft is, kan de persoon snel in een emotionele flashback belanden met een zeer sterke en veroordelende innerlijke criticus. Deze zal hem aanzetten tot perfectionisme.

Om te leren omgaan met de alien self is het allereerst belangrijk om de heftige veroordeling en interne kritiek te gaan plaatsen waar hij hoort: bij de ouders. Pete Walker - Amerikaans psycholoog en ervaringsdeskundige op het gebied van PTSD en complex trauma - adviseert zijn cliënten om bij een heftige ervaring met de alien self hardop te zeggen: "Ik ben niet bang meer voor jullie, papa, mama en innerlijke criticus. Ik ben volwassen en ik laat jullie mij niet meer pijn doen!".

Echter laat een alien self die zo lang zijn stempel op een leven heeft gedrukt vanaf de vroege jeugd zich niet zomaar de kop indrukken. De alien self zal niet durven vertrouwen op het feit dat de veiligheid op volwassen leeftijd is toegenomen en dat er gezonde emotionele banden kunnen bestaan tussen mensen. De alien self zal daarentegen veel tegengas bieden om de controle te houden, wat kan leiden tot verlatingsangst en depressie. Daarnaast zal hij de focus blijven houden op gevaar. Het aanpakken van de alien self is een zwaar en langzaam proces. Met name omdat de alien self in eerste instantie bij gedragsverandering nog heftiger kan reageren dan normaal en de flashbacks ook heftiger kunnen zijn dan normaal. Therapeutische begeleiding is hierbij aan te raden. Daarnaast zal rouwen om de gemiste jeugd een positief effect hebben op de heftigheid van de alien self. De eerste stap in het aanpakken van de alien self is om de alien self te herkennen en je bewust te worden van wat er gebeurt.

Hoe is de alien self te herkennen

De alien self is te herkennen aan de volgende symptomen:

• Perfectionisme;
• Zwart-wit denken;
• Zelfveroordeling;
• Obsessieve gedachten;
• Oneerlijke vergelijkingen met anderen;
• Alles moeten;
• Overproductiviteit;
• Rampdenken;
• Focus op negativiteit;
• Tijdsdruk;
• Verlammende angst;
• Gevoelens van onveiligheid.

Perfectionisme

Perfectionisme ontstaat als een poging om veiligheid te creëren in een onveilige jeugd. Het idee erachter is immers dat wanneer je perfect bent, je niet afgewezen of gestraft kunt worden. De alien self eist perfectie. Perfectionisme zal echter nooit veiligheid creëren omdat perfectie nooit te bereiken is en omdat controle nu eenmaal nooit leidt tot vertrouwen. Het is belangrijk te beseffen dat je als persoon niet perfect hoeft te zijn om liefde, veiligheid en steun te krijgen. Fouten maken mag. Het is een kans om te leren van jezelf te houden op een manier dat er nooit eerder van je is gehouden.

Zwart-wit denken

De alien self is geneigd te denken in termen van alles of niets, zwart of wit. Wanneer er gedachten opspelen in termen van alles of niets, is de alien self aan het werk. Een fout maken betekent niet meteen dat alles fout is of dat het nooit meer goed komt. De alien self is hier wel van overtuigd.

Zelfveroordeling

Zelfveroordeling ontstaat omdat het kind niet voor elkaar heeft kunnen krijgen veiligheid, liefde en steun te krijgen gedurende zijn jeugd, ondanks dat hij zo zijn best deed om dit te bereiken door het perfecte kind te zijn. Een kind is geneigd om de verantwoordelijkheid bij zichzelf te leggen, juist omdat het dan nog een gevoel heeft dat het van invloed kan zijn op de situatie. De alien self veroordeelt het kind en de volwassene hard wanneer het niet lukt om in de eigen behoeften te voorzien, of wanneer het niet lukt om aan de torenhoge eisen van de alien self te voldoen. Het is goed te beseffen dat het kind alles heeft gedaan wat in zijn mogelijkheden lag om goed voor zichzelf te zorgen in een onveilige omgeving. Het is zelf niet verantwoordelijk geweest voor het leed dat hem is aangedaan. Daarnaast is er nu veiligheid. Ook wanneer er gevoelens doorvoelt worden van boosheid, verdriet en depressie in het verwerkingsproces. Wanneer zelfveroordeling optreedt kun je tegen jezelf zeggen dat je veilig bent. Dat je weigert om de mensen uit je verleden jou nog klein te laten krijgen via de alien self. Dat je weigert jezelf aan te vallen. Je steunt jezelf nu met compassie in het proces om de alien self aan te pakken en te erkennen dat het een enorm moeilijk proces is om de gewoonte tot zelfveroordeling te elimineren. Je doet het goed. Je bent het waard.

Obsessieve gedachten

Onderdeel van de alien self is het overmatig obsessief piekeren. Het doel hiervan is ontstaan in de jeugd waarin er getracht wordt door obsessief te piekeren het oncontroleerbare onder controle te krijgen. Vaak is obsessief denken een poging geweest om de onveilige jeugd veilig te krijgen. Bij obsessief denken ligt de focus op wat er verkeerd kan gaan en hoe hier controle over gekregen kan worden. De alien self is hier uitermate sterk in. Het helpt om in tijden van obsessief denken tegen jezelf te zeggen dat 100% veiligheid nooit gegarandeerd kan worden en dat het oncontroleerbare nooit onder controle kan worden gekregen. Het leven is een proces van trial en error. Fouten mogen gemaakt worden. Nu ben je veilig.

Oneerlijke vergelijkingen met anderen

De alien self is er een ster in om zijn gastheer te vergelijken met anderen op een manier die niet te vergelijken valt. Ook dit heeft te maken met het streven naar perfectie van de alien self en het nastreven van onhaalbare eisen. Wanneer je jezelf erop betrapt dat er oneerlijke vergelijkingen worden gemaakt, is het goed de gedachtes een halt toe te roepen en te zeggen dat je jezelf niet vergelijkt met anderen. Iedereen heeft zijn eigen proces en dat is goed.

Denken in moeten

De alien self is een ster in moeten en legt zijn gastheer hoge eisen op waar hij aan moet voldoen om veiligheid, liefde en geborgenheid te krijgen. Probeer in gedachten het moeten voldoen aan te hoge eisen te veranderen in willen. Wat wil je zelf echt, los van wat de alien self je oplegt?

Overproductiviteit

Mensen die te kampen hebben met een overactieve innerlijke criticus in de vorm van een alien self zijn geneigd zichzelf te bewijzen door veel te doen, veel te werken of overal maar druk bezig mee te zijn. Ze zijn geneigd om, zoals Ross Rosenberg (Amerikaans expert en ervaringsdeskundige op het gebied van codependentie, narcisme en relatieverslaving) het benoemt in zijn Youtube-video's, een 'human-doing' te zijn in plaats van een 'human-being'. De onderliggende reden hiervoor is om de alien self stil te krijgen. Dit lukt pas wanneer er aan al zijn eisen wordt voldaan. Echter zal dit punt nooit bereikt worden, hoe hard iemand ook zijn best doet. Dit is belangrijk te beseffen, omdat burn-out op de loer ligt. Je hoeft als mens niet 300% te geven. 75% is ook een prima streven. En je hebt als mens toestemming te rusten en te doseren.

Rampdenken

De alien self is geneigd om te denken in rampen en ergste nachtmerrieverhalen. Dit zou de gastheer voorbereiden op rampen en een vorm van controle geven doordat hij op het ergste in voorbereid. Echter is er nu op volwassen leeftijd geen gevaar meer. De situatie is anders. Je bent veilig. Je kunt bij rampdenken tegen jezelf zeggen: Ik weiger om mezelf bang te laten maken met rampscenario's. Ik hoef niet meer te vechten tegen mijn ouders. Ik ben veilig nu.

Focus op negativiteit
De alien self heeft zijn focus liggen op negativiteit. Hieruit werd vroeger een vorm van controle gehaald door steeds te focussen op wat er fout of niet goed is aan de gastheer of zijn leven. Dit zette de gastheer aan tot verbetering en harder werken om perfectie te bereiken en zo min mogelijk risico's te lopen. Als hij maar beter zijn best zou doen, zou hem niets overkomen en zou hij bereiken wat hij nodig heeft. Het is een flinke klus om de focus van de alien self te gaan verleggen van negatief naar positief. Hierbij kun je kijken naar wat je bereikt hebt, wat je talenten en kwaliteiten, wie je vrienden zijn, waar je blij van wordt en wat bij je past.

Tijdsnood

De alien self is er een ster in om de tijdsdruk hoog te leggen alsof het leven ervan af hangt. Vroeger was dit misschien helpend in de onveilige situatie, nu niet meer. Er is op dit moment geen gevaar en geen reden tot haasten tenzij zich een noodgeval voordoet. Alles mag gedaan worden vanuit een relaxte stand. Door je hier steeds bewust van te zijn, kun je leren te leven in plaats van te overleven.

Verlammende angst

De alien self is er een ster in om met zijn streven naar perfectionisme zijn gastheer angst aan te jagen. Dit uit zich vaak in verlammende angst. De gestelde doelen zijn al per definitie onhaalbaar. Wanneer anderen ook hoge eisen stellen aan de persoon die te lijden heeft van een alien self, zal dezelfde angst hem parten spelen. Door zich hier bewust van te zijn, kan de betreffende persoon zichzelf beschermen door niet vanuit de angst te handelen. Te allen tijde heeft een persoon het recht zichzelf te verdedigen tegen onhaalbare eisen en oneerlijke kritiek. Ook wanneer hij bang is. Ook tegen de alien self.

Gevoelens van onveiligheid

Doordat een persoon die te lijden heeft van een alien self zich gedurende zijn jeugd niet veilig heeft gevoeld en niet heeft kunnen vertrouwen op zijn omgeving en daardoor niet op zichzelf heeft leren vertrouwen, voelen veel situaties aan als onveilig en onbetrouwbaar. Ook andere mensen voelen aan als onbetrouwbaar. Dit is vaak een enorme struggle voor de persoon die te maken heeft met een alien self. Want wanneer je niet op jezelf hebt leren vertrouwen en wanneer je te maken hebt met een zeer heftige innerlijke criticus, hoe kun je dan vertrouwen op anderen? Dit is een stapsgewijs proces door eerst te beseffen dat de mensen in je leven niet dezelfde mensen zijn als de mensen uit je jeugd. Die mensen waren niet te vertrouwen, maar dat betekent niet dat de mensen in je omgeving nu niet te vertrouwen zijn. Tenzij er echt sprake is van duidelijke signalen van gevaar, mag je erop vertrouwen dat de mensen in je omgeving het beste met je voor hebben, ongeacht wat de alien self zegt.

Zoals met alle stappen is bewustwording de eerste stap naar heling. Een alien self criticus is moeilijk aan te pakken. Het kost veel tijd, moed, geduld en doorzettingsvermogen. De alien self heeft immers jou hele leven zijn gang kunnen gaan. Het delen en mogen vertrouwen op de hulp van vrienden, een therapeut of eventueel een zelfhulp groep is tevens een mooie stap. Je hoeft dit niet alleen te doen.