Zelfpresentatie: Hoe presenteer je jezelf naar anderen?

Je komt ergens binnen. Iedereen kijkt naar je. Je probeert er zo goed mogelijk uit te zien, zelfverzekerd te lopen en te doen alsof je er thuishoort. Ondertussen voel je je onzeker en denk je dat iedereen je afkeurt. Iedereen zal dit gevoel wel eens hebben meegemaakt. We proberen altijd bewust of onbewust invloed op anderen uit te oefenen. Vaak gaat dit uiterst subtiel en onbewust. Maar waarom doen mensen eigenlijk aan zelfpresentatie? En welke schadelijke gevolgen kan dat hebben?

Expressieve zelfpresentatie

Door expressief te zijn, kan een mens zijn persoonlijke identiteit uitdrukken. Dit is heel belangrijk voor de mens en er wordt dan ook steeds bevestiging van anderen gezocht. Het meegaan met verwachtingen gaat dan ook vaak onbewust, bijvoorbeeld als iemand organisatorisch sterk is en mensen verwachten dat hij/zij een uitje zal organiseren. Toch kan iemand zich ook tegen die verwachtingen verzetten, met name als de verwachtingen erg expliciet zijn en dit tegenstrijdig is met het zelfbeeld. Op zo’n moment wordt de expressieve zelfpresentatie gebruikt om het beeld van de ander bij te sturen.

Instrumentele zelfpresentatie

Instrumentele zelfpresentatie is een manier om iets van anderen gedaan te krijgen en daardoor geen doel op zich, maar een middel. Dit kan vele vormen aannemen:

• Slijmen, zodat je aardig gevonden wordt. Slijmen wordt veel gebruikt om de interactie soepeler te laten verlopen. Gedragingen die hierbij horen zijn bijvoorbeeld iemand steunen, goede sfeer behouden of ruzie vermijden. Hoe afhankelijker de relatie is (bijvoorbeeld in een hiërarchie) en hoe meer de ander zich ook bewust is van die afhankelijkheid, hoe meer het slijmen opvalt.
• Afstandelijkheid: Letterlijk en figuurlijk afstand houden van iemand anders, ‘de boot afhouden’. Dit kan zich bijvoorbeeld uiten in het bewust geen oogcontact maken. Vaak kost het mensen veel moeite om onaardig te doen.
• Intimidatie door streng te doen, autoriteit uit te oefenen en te dreigen. Hierdoor laat degene aan anderen weten dat hij meer macht heeft dan zij. Omdat dit ook een manier is van onaardig doen, kan door teveel grijpen naar intimidatie de eigen macht om zeep geholpen worden.
• Zelfpromotie wordt veel gedaan tijdens sollicitatiegesprekken. Op deze momenten breng je je kwaliteiten en talenten naar voren. Ook dit is lastig voor mensen: je moet niet te laag opgeven, maar zeker ook niet te hoog.
• ‘Dommetje spelen’ is het tegenovergestelde van zelfpromotie. Hierbij laat je niet merken wat je allemaal kan, zodat je de ander spaart en hij zich niet dom/onhandig/… voelt of om de ander niet te intimideren. Een derde reden kan zijn dat je wilt achterhalen wat de ander allemaal al weet voor egoïstische redenen.
• Sociaal wenselijk gedrag wordt laten zien als men zich beter wil voordoen. Dit gebeurt vaak in onderzoek (‘nee, ik eet heel gezond’ – terwijl er elke dag een vette hap gegeten wordt). Ook tegenover anderen kan dit gedrag zich voordoen.
• Onafhankelijkheid bewijzen: Je laat zien dat je op een autonome, zelfstandig opstelling ten opzichte van anderen hebt. Dit is paradoxaal: op het moment dat je wilt laten zien dat je onafhankelijk bent, laat je zien dat je dit dus niet bent.
• Moreel voorbeeld (exemplificatie), waarbij wordt laten zien hoe goed je je aan de regels houdt. Je wilt laten zien dat je een buitengewoon moreel en integer persoon bent. Rebellie zou hiervan het tegenovergestelde zijn, waarbij het doel is om anderen te shockeren, maar waarbij de regels van de subcultuur wel worden nageleefd.

Zelfpresentatie – schadelijke gevolgen

Bij zelfpresentatie worden doelen nagestreefd. Soms lukt dat niet, bijvoorbeeld als je bij zelfpromotie te hoog opgeeft en je geloofwaardigheid in het geding komt. Ook kan iemand die continue aardig doet (slijmt) als slijmjurk worden bestempeld (alhoewel degene waartegen geslijmd wordt zich koestert in egostrelingen).
Ook kan selfhandicappen ontstaan. Hierbij presenteer je jezelf op zo’n manier dat er omstandigheden ontstaan waardoor je je kan indekken tegen mislukkingen. Dit kan bijvoorbeeld bij ‘dommetje spelen’, waarbij je doet alsof je er niets vanaf weet. Dit kan leiden tot irritaties bij anderen (‘hij zegt steeds dat hij er niets van weet, maar hij krijgt steeds negens voor tentamens) of voor daadwerkelijk slechter presteren.
Tot slot kunnen zelfs zelfdestructieve acties ontstaan door zelfpresentatie. Iemand die bijvoorbeeld wil laten zien dat hij erg onafhankelijk is, kan tot over zijn oren in de schulden komen, omdat hij niet wil toegeven dat hij niet weet hoe hij met geld om moet gaan. Het opvallende is dat mensen zich hierbij drukker maken over hun imago dan over hun lijf/gezondheid of omstandigheden.