Rationeel gedrag in een model: Rational Actor model

In de praktijk blijkt dat niet iedereen voor iedere handeling die ze verrichten een rationele overweging heeft gemaakt; veel beslissingen worden uit emoties, intuïtie of ervaring gemaakt. De vraag is natuurlijk waarom mensen niet alles baseren op rationaliteit en wat voor effecten het zou geven als iedereen alles op rationaliteit zou baseren. Om dit in kaart te brengen kan er gebruik gemaakt worden van het rational actor model. Dit model van rationeel gedrag kan gebruikt worden om bepaalde situaties in de praktijk te verklaren. Het rational actor model geeft ook aan waar de grenzen van het model liggen.

Het rational actor model

Om het rational actor model te kunnen gebruiken moeten we uitgaan van een situatie waarin mensen of organisaties een duidelijk doel hebben. Tevens gaan we er in het rational actor model vanuit dat mensen, of de organisatie, vervolgens de keuzes maken die het doel het beste of snelste mogelijk maken. Als we het voorbeeld van een bedrijf nemen, kunnen we bijvoorbeeld stellen dat het doel dat het bedrijf nastreeft het maken van winst is en dat het bedrijf dus de keuzes zal maken die de winst zo hoog mogelijk maken. Het rational actor model is dus niet altijd te gebruiken; in relaties bijvoorbeeld zullen mensen niet zozeer de keuzes maken die hun mogelijk doel bij de relatie zo best mogelijk haalbaar maken, maar zullen personen eerder beslissingen maken gebaseerd op emoties.

Egoïsme vs altruïsme bij rationaliteit

Belangrijk om te begrijpen bij het rational actor model is dat rationaliteit niet altijd verwijst naar egoïsme; iemand die in een bepaalde situatie een rationele beslissing neemt, hoeft dit niet vanuit egoïsme te doen. Men kan ook een altruïstisch doel stellen en vervolgens rationeel de beslissingen nemen die leiden naar de beste vervulling van het altruïstische doel. Zo kunnen bijvoorbeeld vrijwilligers bij een voedselbank wel rationele beslissingen nemen, ondanks dat deze naar alle waarschijnlijkheid niet egoïstisch zijn.

Wanneer zien we rationeel gedrag

We zien vaker rationeel gedrag:

• Als er veel op het spel staat
• Bij herhaling
• Bij groepskeuzes
• Bij makkelijke problemen

Als er veel op het spel staat zijn we eerder geneigd om rationeel een keuze te maken; bij kleine beslissingen zien we al snel dat beslissingen gebaseerd worden op gevoelens of emoties. Dit is ook makkelijk te verklaren; we hebben immers niet voldoende tijd om iedere beslissing die we nemen rationeel af te wegen. Daarom maken we een hoop beslissingen aan de hand van een soort automatisme, en zullen we over grotere beslissingen langer nadenken. Zo zullen we bijvoorbeeld sneller een chocoladereep kopen bij een tankstation dan dat we een nieuwe baan nemen; voor de laatste keuze zullen we veel rationeler proberen te denken

Ook bij herhaling blijken mensen eerder rationeel te gaan denken. Indien mensen keer op keer met eenzelfde soort situatie geconfronteerd worden, zullen ze de beslissing steeds rationeler nemen; zo tracht men de uitkomsten van de beslissing te optimaliseren.

Indien een keuze gemaakt wordt door een groep wordt er ook eerder rationeel gekozen; dit komt door de verschillende spelers binnen een groep die allen door middel van argumenten verschillende invalshoeken laten zien. De basis waarop de beslissing wordt genomen wordt zo breder en daarmee rationeler.

Bij makkelijke problemen is men ook eerder geneigd om een rationele beslissing te nemen; indien het immers makkelijk is om een beslissing rationeel te nemen, zullen we dit eerder doen.

Invloed van anderen op rationaliteit

Bij het rational actor model zijn er twee mogelijkheden om een beslissing te nemen. Enerzijds hebben we de losse "decision", waarbij het doel afhangt van de eigen actie alleen. Anderzijds bestaat er ook het "game" model waarin het doel afhangt van de acties van anderen. Nodeloos te zeggen is dat het vooral bij het laatste is dat rationaliteit lastiger wordt; hier moet men immers ook gaan inschatten wat anderen zullen doen. De meeste mensen zullen hierbij ervan uit gaan dat anderen ook rationeel zijn.

Bias bij rationeel gedrag

Bij het rational actor model is het belangrijk om verschillende zogenaamde "biases" mee te nemen; er zijn bepaalde haken en ogen aan het model die ervoor zorgen dat mensen niet altijd rationeel denken. Zo stelt Daniel Kahneman dat mensen twee manieren van denken hebben; een langzame en een snelle denkmanier. De langzame denkmanier is hierbij eerder rationeel, terwijl de snelle manier meer op emoties gebaseerd is.

Een ander interessant gegeven is iets wat prospect theory ons leert; als de bedragen groter worden, gaan mensen sneller risio mijden. Bij verliezen doen mensen het juist andersom; dan nemen ze meer risico om een verlies zo klein mogelijk te houden. Dit verklaard ook waarom veel mensen hoge risico's nemen bij gokken om hun verlies weer "goed" te maken.

Hyperbolic discounting is een andere bias; voor mensen is snelle bevrediging belangrijker dan lange termijn doelen. Als je bijvoorbeeld fit wilt zijn en iemand vraag of je over een week een reep chocolade wilt hebben, zeg je waarschijnlijk nee. Als iemand dezelfde vraag stelt, maar dan de reep onmiddellijk aanbiedt, is de kans veel groter dat deze toch wordt aangenomen.

Status Quo Bias is een andere bias; mensen denken vaak vanuit het reeds bestaande status quo. Als er bijvoorbeeld een wet is dat iedereen automatisch orgaandonor is, tenzij anders wordt aangegeven door de persoon zelf, zal bijna iedereen donor zijn. Als de wet juist is dat je moet aangeven dat je donor bent, zijn er veel minder donoren. Ook als alle hindernissen (zoals de extra moeite voor het aankruisen van een vakje) weggenomen worden of gelijk gehouden worden, blijkt toch dat mensen de status quo eerder accepteren dan een hiervan afwijkende beslissing te nemen.

Base Rate Bias: We worden beïnvloed door wat we nu denken. Als mensen bijvoorbeeld aan een bepaald nummer denken, en je vraagt ze daarna een ander nummer zal dit er dicht bij liggen. Voor veel "mentalisten" of goochelaars is dit een handig gegeven waar graag gebruik van gemaakt wordt.