Democratie: een overzicht

Democratie is tegenwoordig een niet meer weg te denken vanzelfsprekendheid. Maar hier is wel een en ander aan vooraf gegaan. Hierbij een overzicht. Het begrip democratie lijkt de wereld te veroveren. In veel landen in Zuid Amerika en Oost Europa is de afgelopen jaren een min of meer democratische staatsvorm ingevoerd. Ook in Afrika roept het volk om democratisering. De democratie, waarbij de macht (de kratos) bij het volk (de demos) ligt, lijkt de ideale manier om een land te besturen. Niet iedereen is enthousiast, maar een beter alternatief voor dit eeuwenoude systeem is er echter (nog) niet. Voorlopig zal de democratie door het leven gaan als de enige echte rechtvaardige staatsvorm. In landen zonder democratie; daar is het niet pluis. Ben je niet democratisch, dan ben je verdacht.

De oligarchie van Athene

Ongeveer 2500 jaar geleden is het allemaal begonnen. In het jaar 509 voor Christus werd in het oude Athene de regerende tiran afgezet om plaats te maken voor ingrijpende hervormingen. De democratie werd uitgeroepen als officiële staatsvorm. Er was nog wel het één en ander aan vooraf gegaan. Het koningschap was al vroeg afgeschaft en het bestuur was in handen van een aantal welgestelde lieden. Zij werden bijgestaan door een raad, die genoemd was naar de plaats waar zij vergaderde, de rots Areopagus in de buurt van de Acropolis. De bevoegdheden van de raad waren verstrekkend en omvatten zaken als oorlog en vrede, rechtspraak en sociale en economische wetgeving.

Solon

Al in de 7de eeuw voor christus waren er grote problemen in de Atheense samenleving ontstaan. De stad was in korte tijd het centrum geworden van de zeehandel en het geld stroomde binnen. Hiervan profiteerde slechts een kleine groep, terwijl de rest van de bevolking in armoede doorbracht. De tegenstellingen werden zo groot, dat besloten werd een "verzoener" te benoemen, die de partijen weer tot bedaren moest brengen. Solon, een lid van de Atheense adel, kreeg de functie aangeboden. Het eerste wat hij deed was het ongeldig verklaren van alle schulden. Deze schulden waren zo uit de hand gelopen dat de arme boeren die niet meer aan hun verplichtingen hadden kunnen voldoen, hun eigen leven als afbetaling gebruikten en zichzelf zo tot slaaf maakten. Dit behoorde voortaan dus tot het verleden. Op politiek gebied bewerkstelligde Solon een werkelijke aardverschuiving. Hij verdeelde de Atheense bevolking in vermogensklassen, die afhankelijk van hun rijkdom politieke invloed kregen. De rijken kregen veel medezeggenschap, de armen nauwelijks. Gevolg was dat ook rijke Atheners die niet tot de oude machtige adelstand behoorden, politiek wat in de melk te brokkelen kregen. De oude adel verloor dus het monopolie op politieke zaken. Daarnaast kregen alle burgers van 20 jaar en ouder het recht deel te nemen aan een volksvergadering. Deze had echter nog niet veel rechten, en bleef vooralsnog onbelangrijk. De eerste stap in de richting van de democratie was gezet, maar niemand was echter tevreden met de nieuwe wetgevingen. De rijken bleven rijk maar hadden minder macht. En de boeren bleven arm, hoewel zij verlost waren van de grote schuldenlasten. Solon verliet teleurgesteld Athene. Ondanks zijn min of meer mislukte hervormingen verdient Solon toch een plaats onder de "groten" van zijn tijd. Hij durfde het aan om de oude structuren te verbreken ten koste van de heersende klasse. Het aantasten van de rechten van een heersende groep was tot op dat moment nog niet eerder vertoond.

Cleisthenes

Na Solon was het niet gedaan met de problemen. De partijen bleven tegenover elkaar staan, en de door Solon bedachte politieke staatsvorm werd al gauw weer afgeschaft. Pas in het jaar 509 zou er weer een poging tot democratisering gedaan worden. De aristocraat Cleisthenes, die zich een weg naar de top had weten te banen, wilde de staatsvorm van Solon herstellen. Om dit te bereiken zette hij zich in voor radicale kiesrechthervormingen. De bevolking van Athene en omgeving werd door hem ingedeeld in kiesdistricten, die afgevaardigden konden sturen voor de "Raad van 500". Deze raad had een adviserende taak en ondersteunde de activiteiten van de Volksvergadering, die aanvankelijk zitting hield op de heuvel de Pnyx, maar later vergaderde in het theater van Dionysos aan de voet van de Acropolis. In deze Volksvergadering, waar belangrijke politieke besluiten genomen werden, kon elke burger zitting nemen en iedereen kon, middels handopsteken, aan de stemmingen deelnemen. Zo hadden de burgers van Athene dus rechtstreekse medezeggenschap in staatszaken, en zo gebeurt het nu nog steeds in enkele Zwitserse kantons waar de bevolking zo af en toe op een groot plein bij elkaar geroepen wordt om hun mening te komen geven. In de meeste landen is men er in de loop van de tijd echter toe over gegaan om de burgers vertegenwoordigers te laten kiezen, die in parlementen de belangen van hun kiezers behartigen. De beraadslagingen kunnen zo wat korter worden gehouden, en vooral ook overzichtelijker. In Athene had iedere burger ook het recht belangrijke ambten te bekleden. Zo kon men zich aanmelden om zitting te nemen in, bijvoorbeeld, de volksrechtbank, en zo invloed uitoefenen in de rechtspraak. Een veel gebruikt en populair middel om mensen voor de diverse ambten te selecteren was loting. Hierdoor had iedereen een gelijke kans. Alle aanstellingen waren van tijdelijk aard, om zoveel mogelijk mensen bij de politieke besluitvorming te betrekken. Vrouwen en slaven waren overal van uitgesloten. Zij vielen blijkbaar niet onder het begrip burgers. Ook dit is in enkele Zwitserse provincies tot op de dag van vandaag gehandhaafd. In de meeste andere landen hebben vrouwen pas in de 20ste eeuw recht op politieke medezeggenschap.

Ostracisme

Ondanks de vele democratische instellingen die in Athene waren ontstaan, bleef het spel van politiek bedrijven toch in handen van de rijke adel. Zij hadden de traditie, het geld en vooral de tijd om zich met staatszaken bezig te houden. Wel moesten zij door de maatregelen van Cleisthenes steeds meer rekening houden met de wil van het volk. Ter bescherming van de nieuwe democratische staatsvorm had men een merkwaardig gebruik: het zogenaamde ostracisme. Elk jaar kon de Volksvergadering iemand, die zich tegen de nieuwe orde had gekeerd of al te veel politieke ambities had, verbannen. De bijeengeroepen Atheners konden dan ieder een potscherf (ostraka) inleveren met daarop een naam geschreven. Wiens naam het meest voorkwam kon zijn spullen pakken en voor een periode van 10 jaar de stad verlaten. Deze manier van stemmen is niet erg lang in gebruik gebleven. De democratische staatsvorm bleef echter wel, zij het met een enkele onderbreking, geruime tijd gehandhaafd, en werd steeds meer aangescherpt en uitgebreid. Tot 338 heeft de democratie stand gehouden. Toen werd de stad ingelijfd bij het machtige Macedonië, en was het met de zelfstandige staat Athene gedaan. De Romeinen maakten, toen zij rond 200 voor Christus Griekenland annexeerden, definitief een einde aan de democratische beweging.

Rome

Deze Romeinen hadden zelf ook al heel wat te stellen gehad met democratiseringspogingen. Al vroeg in de geschiedenis van het Romeinse Rijk, rond 500 voor Christus, was er onder druk van de lagere klassen, de plebejers, een soort volksvergadering ingesteld. Deze vergadering kwam bijeen op het centrale plein van de stad, het Forum. Zij had alleen rechtsgeldigheid voor de plebejers zelf, en niet voor de heersende klasse, de patriciërs. Deze hoefden zich aanvankelijk dus niets van de besluiten van deze vergadering aan te trekken. Pas in 287 werd besloten dat het gehele volk zich moest houden aan de door de Volksvergadering uitgevaardigde wetten. De patriciërs kregen ook toegang tot de bijeenkomsten en steeds meer werden de rechten tussen patriciërs en plebejers gelijkgetrokken. De wetten van Solon werden weer van stal gehaald, en dienden als basis voor de nieuwe staatsinrichting. Belangrijke ambten konden nu door plebejers bekleed worden en ook de senaat, het hoogste bestuursorgaan, stond open voor deze bevolkingsgroep. De nieuwe staatslieden gingen zich echter zo vereenzelvigen met de adellijke patriciërs van wie zij de ambten hadden overgenomen, dat de armere plebejers niet veel voordeel hadden van de nieuwe maatregelen. De tegenstelling plebejers contra patriciërs veranderde in een tegenstelling van arm tegen rijk. De kloof werd steeds groter toen het Romeinse Rijk zich steeds meer uit ging breiden.

Sulla en Caesar

De nieuwe ambtsadel ging zich steeds meer verrijken met de rijkdommen die uit de nieuwe provincies binnenstroomden, en maakten meer en meer de dienst uit in het bestuur. De grote massa van het Romeinse volk werd steeds afhankelijker van de grillen van de machthebbers. Zij hadden nog wel stemrecht in de volksvergadering, maar in ruil voor voedsel en andere eerste levensbehoeften waren zij genoodzaakt hun stem werd aan de machthebbers te verkopen. De democratische hervormingen waren hun doel dus voorbij gestreefd. Zij die door de democratie macht hadden gekregen, waren zich als een onderdrukkende klasse gaan gedragen. De volksvergaderingen bleven nog wel bestaan, maar de senaat ging meer en meer de dienst uitmaken. In het jaar 82 voor Christus kwam een zeer eerzuchtig man aan de macht: Sulla. Hij liet zich uitroepen tot dictator en verklaarde de oorlog aan alle nog overgebleven democratische instellingen. De senaat werd uitgebreid met een groot aantal leden, die natuurlijk alle afkomstig waren uit de aristocratische bevolkingsgroepen. De volksvergadering mocht alleen nog wetten bekrachtigen die deze senaat had voortgebracht. Vijftig jaar later, onder Julius Caesar, werden de laatste restjes van het staatsbestel opgedoekt. Zelfs de senaat moest zijn macht inleveren. Caesar maakte zelf voortaan de dienst uit. Het was gedaan met alle vormen van politieke vrijheid. Het symbool voor de verworven rechten, het gebouw op het Forum van waaruit de verkiezingen werden geregeld, werd afgebroken. Het Romeinse Rijk werd voortaan bestuurd door de keizer, en niemand anders dan de keizer. De democratie was voor lange tijd uitgeschakeld.

Bagdad

Pas zo'n 1000 jaar later werden er weer pogingen ondernomen het volk te betrekken bij het landsbestuur. Niet in Europa, maar in het Midden Oosten. In Bagdad hadden de kaliefen veel van hun macht moeten inleveren. Het eigenlijke bestuur lag in de handen van een groep rijke aristocraten, de emirs. Zij hadden de uitvoerende en rechterlijke macht in handen. De wetgevende macht lag echter bij de burgerij. Als de kaliefen besluiten wilden uitvoeren moesten zij niet alleen toestemming vragen aan de emirs, maar ook aan de vertegenwoordigers van een volksraad. De beraadslagingen konden weken in beslag nemen en in deze periode kon iedere burger de vorst opzoeken, hem ondervragen en raad geven. Deze min of meer democratische vorm van landsbestuur breidde zich uit naar Perzië en Afrika. Ongeveer 150 jaar duurde het voordat rechts radicale stromingen een eind maakte aan het experiment.

Engeland

De eerstvolgende vorm van democratie ontstond dichter bij huis, en wel in het middeleeuwse Engeland. De koningen hadden zich altijd laten adviseren door een koningsraad, het parlement. Deze bestond uit een select gezelschap adellijke heren, die door de koning waren benoemd. Halverwege de 13de eeuw stond Engeland echter voor zulke grote problemen dat de koning zich genoodzaakt voelde ook leden van de andere standen te raadplegen. Zo kregen ook vrije landeigenaars en burgers uit de steden zitting in het Parlement. In de loop van de 14de eeuw besloot men wel deze groep apart te laten vergaderen. Zij werden "The house of Commons" genoemd, terwijl de adellijke leden van de oude koningsraad zich verenigde in "The House of Lords". Dit gescheiden systeem bestaat heden ten dage nog steeds in Engeland. Ook in andere landen ontstonden dit soort parlementen. In de loop der tijd kregen zij steeds meer invloed in de politieke besluitvorming. Tot de 17de eeuw ging het goed. Toen kregen de vorsten, onder leiding van Lodewijk XIV van Frankrijk, ambitie zich voor te doen als absolute heersers, die alle macht in handen hadden. Ook in Engeland werd het Parlement door omkoping en intimidatie door de koning beheerst. Voor de zoveelste keer werd de medezeggenschap van het volk terzijde geschoven.

Verenigde Staten

Alleen aan de andere kant van de Atlantische Oceaan konden democratische denkbeelden nog uitgewerkt worden. De Engelse koloniën in Amerika hadden zich na een hevige politieke en vaak ook gewelddadige strijd onafhankelijk verklaard. De grondwet, die als basis moest gaan dienen voor het Amerikaanse recht, ging uit van de gelijkwaardigheid van alle mensen, die allen het recht hadden op leven, vrijheid en geluk. De door deze mensen ingestelde regering moest zich inzetten om deze rechten te beschermen. Als een regering zou falen, dan mocht zij door het volk worden afgezet. Op 4 juli 1776 werden deze regels officieel bekrachtigd, en staan sindsdien bekend als de Onafhankelijkheidsverklaring. De uitvoerende macht kwam in handen van een president, die voor 4 jaar gekozen zou worden. De wetgevende macht kwam bij het Congres, verdeeld in Huis van Afgevaardigden en Senaat. De rechterlijke macht kwam in handen van onafhankelijke rechters. Het volk kreeg medezeggenschap door een uitgebreid kiesstelsel.
Het Amerikaanse systeem diende als voorbeeld voor nieuwe democratische stromingen in Europa. Vooral in Frankrijk, waar genoeg had van men de absolute macht van de koning, mondde dat uit in een gewelddadige opstand; de Franse Revolutie. Het was deze revolutie die de experimenten van het oude Athene omvormde tot een nieuw en modern bestel. Dit zou de basis worden voor de moderne democratie zoals wij die kennen en die op het punt staat de wereld te veroveren.