Het fenomeen ‘failed states’

Het begrip ‘failed states’ is een relatief nieuw politiek begrip dat sinds de val van de muur zijn intrede in de Internationale Betrekkingen heeft ingenomen. Veel internationale problemen als criminaliteit, armoede, extremistische bewegingen, terrorisme en drugshandel zijn terug te voeren op de failed states die veelal als bron van deze internationale problemen dienen. Wat zijn nu precies 'failed states'?

Verantwoordelijk staat

Het is de verantwoordelijk van de staat om haar burgers van politieke goederen als; veiligheid, gezondheidszorg en onderwijs, economische kansen, goed regeren, wethandhaving en infrastructurele voorzieningen te voorzien en ze te verzekeren van deze goederen. Staten falen wanneer ze deze functies niet meer kunnen uitoefenen. Het meest feitelijke verlies van een staat is het verlies van haar geweldsmonopolie. Zoals Max Weber het stelt: een staat is geen staat zonder geweldsmonopolie.

Failed state

Het fenomeen failed state, of ‘collapsed state’,’falende staat’, ‘fragiele staten’ of; zoals door de Wereldbank genaamd: ‘low-income countries under stress’, is een relatief nieuw begrip binnen de internationale politieke wetenschap. Na de val van de Muur bleef de VS eenzaam als hegemon achter waardoor veel staten in een post-dictatoriaal verval kwamen. Er waren tijdens de Koude Oorlog natuurlijk al zwakke staten, bijvoorbeeld Kongo en Nigeria, maar de toename van failed states nam voornamelijk in de loop van de jaren ’90 toe. Er was geen megastaat meer die de zwakkeren onder haar hoede kon nemen. Sinds de aanslagen op 11 september hebben failed state ook daadwerkelijk een plaats gekregen op de politieke agenda, met het oog op de inval in Afghanistan in oktober 2001. De risico’s van failed states werden plotseling zichtbaar door de internationale opkomt van het terroristische netwerk Al Qaeda.

Er is geen sluitende definitie van het begrip failed state, maar Schrijver (2004) beschrijft het begrip als volgt: ‘Bij een failed state gaat het om een staat die niet in staat is (grote delen van) haar grondgebied te beheersen en de veiligheid van zijn burgers te garanderen. Dit omdat het de monopolie op geweld verloren heeft; het meest fundamentele kenmerk. Vanwege het verlies op geweldsmonopolie is de staat niet langer in staat de interne te rechtsorde handhaven en zijn bevolking openbare diensten te leveren dan wel de voorwaarden daartoe te scheppen.’

Geen objectieve dimensies

Er zijn geen objectieve dimensies waaraan een staat moet voldoen of niet moet voldoen om onder het kopje ‘failed state’ te worden geplaatst. Het is daarom moeilijk te zeggen of een staat ‘gefaald’ heeft of niet. Het begrip ‘failed state’ moet daarom ook gezien worden als een spectrum waarbinnen staten fluctueren. Een staat is ‘in een bepaalde mate’ een failed state. De ene staat is verdeeld in een langdurige burgeroorlog, zoals de Democratische Republiek Congo, terwijl een andere staat een gewelddadig regime aan de macht heeft, bijvoorbeeld Irak onder Saddam Hussein. Ook wordt Somalië als voorbeeld gegeven van een failed state, vanwege het langdurig ontbreken van een centraal gezag en het land bestuurd wordt door de facto entiteiten. Zoals genoemd is er geen officiële definitie van het begrip failed states, en ook geen objectieve wijze waarop je het kan meten. Toch heeft het Fund for Peace aan de hand van een aantal dimensies en indicatoren een meetinstrument ontwikkeld met als uitkomst de Failed State Index. Zij geven de volgende landen een hoge score (aflopend): Sudan, Irak, Somalië, Zimbabwe, Tsjaad, Ivoorkust, DRC, Afghanistan, Guinea, Centraal-Afrikaanse Republiek, Haïti en Pakistan. Deze landen scoren extreem slecht op dimensies als; demografische druk, vluchtelingenstromen, groepsgrieven, ongelijke en dalende economische ontwikkeling, criminele en corrupte regering, afname publieke services, wethandhaving, naleving mensenrechten, opkomst van elitevorming , en interventie van andere staten of externe politieke actoren. Deze index geeft een goed beeld van de landen en de regio’s die zich in een kritieke of geëscaleerde situatie bevinden. Het zijn voornamelijk de landen rondom het Grote Merengebied in Midden-Afrika en in het Midden-Oosten die zich failed state kunnen noemen.

Gevolgen

De falende staten raken op de eerste plaats de bevolking, die door het uitvallen van noodzakelijke functies en verantwoordelijkheden van de staat geen garantie op veiligheid meer hebben. Vaak glijdt het land dan af; er ontstaat geweld, uitholling van de menselijke waardigheid en straffeloosheid. Instituties raken buiten werking door corruptie en, omdat deze instituties veelal zijn opgelegd door staten van buitenaf, wortelen ze niet in deze niet-westerse culturele omgeving. Dit bevestigt de zwakte van de staat, want burgers kunnen nergens een beroep op doen.

Een zwakke staat wordt zowel intern als extern kwetsbaar. Intern misbruik kenmerkt zich door ‘ongebreidelde zelfverrijking door leidende overheidsfunctionarissen en vriendjespolitiek’, met als voorbeeld president Mobutu van het voormalig Zaïre.

Congo

De hedendaagse Democratische Republiek Congo is tevens een goed voorbeeld van externe misbruik, vanwege de exploitatie van grondstoffen en de daarop volgende handel die met name door Rwanda en Uganda plaatsvindt.
Een staat die het effectieve gezag over haar grondgebied kwijt is, is een gevaar voor zichzelf maar ook voor haar omgeving. Omringende landen kunnen het slachtoffer zijn van grensoverschrijdende effecten en er kunnen conflicten overslaan wat leidt tot een instabiele regio. Het gebied rondom de Grote Meren in Midden Afrika is hiervan een treffend voorbeeld. Na de genocide in Rwanda in 1994 sloeg het conflict over naar de DRC, wat twee oorlogen en meer dan tien jaar oorlog als gevolg heeft gehad. Failed states moeten dan ook niet onderschat worden, omdat een instabiele regio ook een gevaar is voor Europa.